Òîòàëèòàðèçì íèéãýì –ò¿¿õèéí íàðèéí íèéëìýë ¿çýãäýë áºãººä ò¿¿íèé àñóóäàë ìºí îëîí òàëòàé ó÷èðààñ óëñ òºð ñóäëàë, íèéãìèéí áîëîí óëñ òºðèéí ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõ ç¿é, ò¿¿õèéí óõààíû ¿¿äíýýñ ñóäëàõ øààðäëàãàòàé þì. Òîòàëèòàðèçìûí àñóóäàë á¿õýëäýý íèéãìèéí óõààíû ÷óõàë ñóäëàãäàõóóí õýâýýð áàéãààãèéí äîòðîîñ õàðüöàíãóé áàãà ñóäëàãäñàí, òèéìýýñ öààøäàà àíõààðàë õàíäóóëæ øèíæëýí áîëîâñðóóëáàë çîõèõ ÷óõàë ñýäýâ îëîí áàéíà. Òóõàéëáàë ò¿¿íèé íýã íü ýíýõ¿¿ õàõèð õàòóó äýãëýì äýëõèéí àðàâ ãàðóé îðîíä ò¿¿õýí öàã õóãàöààíû ÿíç á¿ðèéí ¿åä õ¿÷ ñóëàð÷, äàðàà äàðààãààðàà íóðæ àðèëñàí òóõàé àñóóäàë ìºí áîëíî. Ýë àñóóäàë îäîîãîîð áàãà ñóäëàãäñàí íü òîòàëèòàðèçì òýäãýýð îðíóóäûí äîòðîîñ ÇÕÓ-ä èë¿¿ óäààí, á¿ðýí õýìæýýãýýð òîãòîí íî¸ðõîæ áàéãààä õàðüöàíãóé õîæóó íóðñàí öàã õóãàöààíû õ¿÷èí ç¿éëòýé áàãàã¿é õîëáîîòîé þì. Ãýõäýý ýíý íü òîòàëèòàðèçìûí íóðàëòûí àñóóäàë ýðäýìòýäèéí àíõààðëûí ãàäíà ¿ëäñýýð èðñýí ãýñýí ¿ã áèø. Òîòàëèòàðèçìûã ñóäàëñàí ýðäýìòýäèéí íýëýýä íü ò¿¿íä ÿìàð íýã õýìæýýãýýð àíõààðàë õàíäóóëæ àâ÷ ¿çñýí, ñàíàë, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëñýí ç¿éë öººíã¿é áàéãààã ýíä öîõîí òýìäýãëýõ ¸ñòîé. Ýíý íü óã àñóóäëûí ñóäëàãäñàí áàéäëûã èëýðõèéëýõ áàðèìò þì.
Åð íü ºíºº ¿åä òîòàëèòàðèçìûí ñóäàëãàà çàðèì íýã ýðäýìòíèé ¿çäýã øèã ÷óõàë ¿åý ºíãºðººæ îíîë-òàíèí ìýäýõ¿éí áîëîí íèéãýì-ò¿¿õèéí à÷ õîëáîãäîëã¿é áîëñîí áèø, õàðèí ÷ ò¿¿íèéã 1990- ýýä îíîîñ õîéø ñóäëàã÷èäàä íýýëòòýé, õ¿ðòýýëòýé áîëæ áàéãàà, òîòàëèòàð áàéñàí îðíóóäûí àðõèâ, ò¿¿õèéí ÷óõàë áàðèìò ìàòåðèàëä ¿íäýñëýæ îíîë, àðãà ç¿éí øèíý ò¿âøèíä ãàðãàæ öààø ã¿íçãèéð¿¿ëæ íàðèéâ÷ëàí ñóäëàõ, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð òîòàëèòàðèçìûí òàëààðõè îíîëûí îéëãîëò, òºñººëëèéã óëàì òîäðóóëæ, àãóóëãûã íü áàÿæóóëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. “Õ¿éòýí äàéí”-û ¿åä ýë àñóóäàë äýëõèéí õî¸ð ñèñòåìèéí õîîðîíäûí íýãýí áàé áîëæ áàéñàí ÿâäàë ò¿¿íèéã øèíæëýõ óõààí÷ çàð÷ìààð ¿íýí çºâ, áîäèòîé ñóäëàõàä èõýýõýí áýðõøýýë ó÷èðóóëæ áàéâ. ªíºº ¿åä òýðõ¿¿ ñºðºã íºõöºë áàéäàë àðèëæ òîòàëèòàðèçì äýëõèéí õîëáîãäîõ îðíóóäàä òîãòîí íî¸ðõñîí, ýöýñòýý ñóëàð÷ íóðàí óíàñàí àñóóäëûã ¿çýë ñóðòëààñ àíãèä áàéäëààð ò¿¿õýí òîäîðõîé, áîäèòîé õàíäàæ øèíæëýõ òààòàé áîëîëöîî íºõöºë áèé áîëñíûã àøèãëàõ õýðýãòýé þì.
Áèä ýíýõ¿¿ ºã¿¿ëýëä òîòàëèòàðèçì äýëõèéí õîëáîãäîõ îðíóóäàä ¿¿ñýí òîãòîæ íî¸ðõñîí, ýöýñòýý íóðæ àðèëñàí àñóóäëààðõè ãàäààäûí ýðäýìòýäèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí çàðèì òàëûã óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé ò¿¿õèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çýõ çîðèëò òàâüñàí áîëíî.
Îð÷èí ¿åèéí óëñ òºð ñóäëàë, ñîöèîëîãè, íèéãìèéí áà óëñ òºðèéí ôèëîñîôèéí ñóðàõ áè÷èã, íýâòýðõèé òîëü, òàéëáàð òîëèóäàä îëîí ÿíçûí òîäîðõîéëîëòóóäûí íèéòëýã ¿çýë ñàíàà, àãóóëãûã íýãòãýí õóðààíãóéëæ òîòàëèòàðèçì áîë îëîí ò¿ìíèéã ãèø¿¿í, äýìæèã÷ áîëãîñîí ãàíö íàìûí íî¸ðõîëä àâòàãäñàí äàðàíãóé òºðººñ èðãýíèé íèéãýì, ò¿¿íèé àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýý ñàëáàðûã íýëýíõ¿éä íü (òîòàë áàéäëààð) õÿíàæ íî¸ðõñîí äàðàíãóé äýãëýì þì ãýñýí óòãà àãóóëãàòàé òîäîðõîéëîëò, îéëãîëò íèéòëýãýýð òóñàæ òîìú¸îëîãäñîí íü õàðàãääàã.
Òîòàëèòàðèçìûí ìºí ÷àíàðûí òàëààðõè äóðäñàí áîëîí ò¿¿íòýé óòãà ñàíàà îéðîëöîî áóñàä òîäîðõîéëîëò, ä¿ãíýëò¿¿ä íü òóñ á¿ðòýý ººð ººðèéí ¿íý öýíýòýé, íýã íü íºãººãººñºº àëü íýã òàëààðàà äàâóó òàëòàéí õàìò áàñ ÿìàð íýãýí äóòàãäàë, ñóë òàëòàé áàéãàà þì. Òýäãýýðèéã õîîðîíä íü õàðüöóóëæ àâ÷ ¿çýõ, ýñâýë èë¿¿ ¿íäýñëýëòýé, óòãà àãóóëãà èë¿¿ ã¿íçãèé çàðèìûã íü ñîíãîí àâ÷ ¿çýë ñàíààã íü çàäëàí òàéëáàðëàõ çýðýã öààøäûí ñóäàëãààíû õýä õýäýí õóâèëáàð, àðãà çàì áàéæ áîëíî. Áèä ýíä õî¸ð äàõü õóâèëáàðûã ñîíãîæ áàéíà. Òýð äàãóó õàíäâàë òîòàëèòàðèçìûã ñóäàëñàí Õ.Àðåíäò, Ð.Àðîí, Þ.È.Èãðèöêèé íàðûí ¿çýë ñàíàà òîòàëèòàð äýãëýìèéí ìºí ÷àíàð, óã øèíæ, ñàíàà çîðèëãûã õàðüöàíãóéãààð èë¿¿ ã¿íçãèé, ¿íäýñëýëòýé òóñãàæ èëýðõèéëñýí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áàéíà. Ò¿¿íèéã òîâ÷ òàéëáàðëüÿ. Äýýðõè òîäîðõîéëîëò íü òîòàëèòàðèçì ãýæ ÷óõàì þó âý, óëñ òºðèéí áóñàä äàðàíãóé äýãëýì¿¿äýýñ þóãààðàà ÿëãààòàé âý ãýñýí àñóóëòàä á¿ðýí ã¿éöýä õàðèó áîëæ õàðààõàí ÷àäàõã¿é áàéíà. Ó÷èð íü ýíýõ¿¿ õàðèó òàéëáàðààñ ººð íýã øèíý, íîöòîé àñóóëò óðãàí ãàð÷ áàéíà. Òýð áîë òîòàëèòàð äýãëýì íèéãìèéã ÷óõàì ÿàãààä, ÿìàð çîðèëãîîð õÿíàí äàðàíãóéëäàã âý, õÿíàõûí òºëºº õÿíàæ, äàðàíãóéëàõûí òºëºº äàðàíãóéëäàã óó, ººðººð õýëáýë òîòàëèòàð õÿíàëò, äàðàíãóéëàë íü ººðºº ººðòºº ýöñèéí, ãàíö çîðèëãî áîëæ áîëäîã óó, ýñâýë ò¿¿íä èë¿¿ ÷óõàë, ººð çîðèëãî áàéíà óó ãýñýí àñóóëò þì. Òîòàëèòàðèçìûã òîäîðõîéëñîí ýðäýìòýäèéí äèéëýíõ îëîíõè íü ÷óõàì òèéì àñóóëò òàâèàã¿é, òèéìýýñ ÷ õàðèó òàéëáàð ºãººã¿é áàéíà. Õàðèí Õ.Àðåíäò, Ð.Àðîí, Þ.È.Èãðèöêèé íàð ñóäàëãààíààñàà òèéì àñóóëòûã ãàðãàí òàâüæ ò¿¿íäýý çàðèì òàëààðàà ÿëãààòàé áîëîâ÷ óòãà àãóóëãà íü èæèë õàðèóëò ºã÷ýý. Òýäíèé íèéòëýã ¿çýë ñàíàëààñ òîòàëèòàðèçì áîë ãàíöààð íî¸ðõîã÷ íýã íàìä çàõèðàãäñàí äàðàíãóé òºðººñ íèéãìèéí îðøèí áóé áîäèò áàéäàë, õ¿ì¿¿ñèéí óã øèíæèéã òîòàëèòàðèçìûí ¿çýë ñóðòëûí äàãóó õ¿÷èðõèéëëýýð ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ óãèéí áîëîí ýöñèéí çîðèëîãîòîé äàðàíãóé äýãëýì þì ãýñýí îéëãîëò ãàð÷ áàéíà. ªºðººð õýëáýë òîòàëèòàðèçì ººðèéí ¿çýë ñóðòàë, íîìëîëûí äàãóó íèéãýì, áèå õ¿íèéã ¿íäñýý𠺺ðë÷ºõèéí òóëä õ¿÷èðõèéëýë, òåððîðûã ãîë àðãà õýðýãñýë áîëãîæ àøèãëàäàã òóéëûí äàðàíãóé äýãëýì þì.
Òîòàëèòàðèçìûí ìºí ÷àíàðûã óõàæ îéëãîõîä Õ.Àðåíäòûí äàðààõ ¿çýë ñàíàà íýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëíî.Ò¿¿íèé ¿çëýýð áîë òîòàëèòàðèçì ººðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, îðøèí òîãòíîë, íî¸ðõëûí àðãà õýðýãñýëýý óëñ òºðèéí äàðàíãóé äýãëýìèéí òèðàíè, äåñïîòèçì, äèêòàòóð ãýñýí óëàìæëàëò õýëáýð¿¿äýýñ çýýëäýí àâ÷, òýäãýýðèéã “á¿õ þì çºâøººðºãäñºí” ãýñýí á¿õíèéã ¿ã¿éñãýñýí çàð÷ìûí ¿¿äíýýñ áîëîâñðîíãóé, òºãºëäºð áîëãîæýý (1,572). Òýãýõäýý òîòàëèòàðèçì äýýðõè äàðàíãóé äýãëýì¿¿äýýñ ¿íäñýýðýý, ýðñ ÿëãààòàé àæýý. Òóõàéëáàë õóóëü ¸ñûã áàðèìòëàõ íü äàðàíãóé áóñ äýãëýìèéí ìºí ÷àíàð, õóóëü ¸ñã¿é ÿâäàë íü äàðàíãóé äýãëýìèéí ìºí ÷àíàð áàéäàã áîë èðãýäèéã õóóëü áóñààð äóð çîðãîîð õîðüæ, àëæ õÿäàõ ÿâäàë, òåððîð íü òîòàëèòàðèçìûí ìºí ÷àíàð, îíöëîã øèíæ þì õýìýýí Õ.Àðåíäò îíöëîí çààæýý (1,597-603). Òýðáýýð, “ . . . àëèâàà õýëáýðèéí àâòîðèòàðèçì íü ýðõ ÷ºëººã ÿìàãò øàõàí õàâ÷äàã, àëü ýñâýë õÿçãààðëàæ áàéäàã áîëîâ÷ õýçýýä ÷ õàëæ óñòãàäàãã¿é. Õàðèí òîòàëèòàð íî¸ðõîë íü ýðõ ÷ºëººã õàëæ óñòãàõ, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì åð íü õ¿íèé ººðò íü àÿíäàà áèé áîëäîã ÷àíàðûã (ñïîíòàííîñòü) óñòãàõàä ÷èãëýñýí áàéäàã” ãýæ áè÷æýý (1,528). Ò¿¿íèé ýë ¿çýë ñàíàà óëñ òºðèéí àðä÷èëñàí áóñ äýãëýì¿¿ä áà òýäãýýðèéí ò¿¿õýí òîäîðõîé õýëáýð¿¿äèéã õîîðîíä íü ÿëãàí àâ÷ ¿çýæ ñóäëàõàä àðãà ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéãàà áîëíî.
Òîòàëèòàðèçì öààøèä õ¿÷èðõýãæèæ íî¸ðõîõ ÿâöàä ò¿¿íèé áàðèìòàëäàã “á¿õ þì çºâøººðºãäñºí” ãýñýí çàð÷èì íü õýìæýýíýýñýý õàëèí ãàð÷ “á¿õ þì áîëîìæòîé” ãýñýí óðüä ºìíº áàéãààã¿é öîî øèíý çàð÷èì áîëæ õóâèðàí õýðýãæèõ áîëæýý (1,572). Ýë çàð÷èì ÿìàð íýãýí àøèã îëç õàéñàí óòèëèòàð, ïðàãìàòèê ñàíàà ñýäëýýñ àíãèä àæýý. Ò¿¿íèé äàãóó òîòàëèòàð äýãëýì ººðºº ººðòºº çîðèëãî áîëñîí òîòàëèòàð ¿çýë ñóðòëûã óäèðäëàãà áîëãîæ òîãòîí íî¸ðõñîí áàéíà. Ýíý íü õèéñâýð, ñàíààëàã ç¿éë áîëîõ òîòàëèòàðèçìûí ¿çýë ñóðòàëä íèéãìèéí áîäèò àìüäðàë, ò¿¿íèé òîäîðõîé, îëîí òàëòàé, îëîí ÿíç áàéäàëòàé ¿çýãäýë, ¿éë ÿâöûã õ¿÷ýýð çàõèðóóëæ, íýãýí íýãäìýë òºëºâ áàéäàëòàé áîëãîæ õýâø¿¿ëýí öóòãàõûã øààðäæýý. Ò¿¿íä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ñààä áîëñîí ç¿éë áîë õ¿ì¿¿ñèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé àìüäðàë, ýðõ àøèã, íèéãìèéí áàéð ñóóðü, ¿çýë ñàíàà, èòãýë ¿íýìøèë, ýðõýìëýë íü îëîí ÿíç áàéäàã ÿâäàë áàéâ. Òèéìýýñ òîòàëèòàðèçì íýí ò¿ð¿¿íä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, àìüäðàëûí îëîí ÿíç áàéäëûã õ¿÷èðõèéëýí àðèëãàæ óñòãàõ, íèéò õ¿ì¿¿ñèéã íýãäìýë Íýã õ¿í áîëãîæ õóâèðãàõûã õàìãèéí ãîë, òýðã¿¿í çýðãèéí çîðèëãî áîëãîñîí áàéíà. Ýíý íü õ¿íèéã òåððîð, õ¿÷ýðõèéëëýýð äàõèí òºð¿¿ëæ õóâèðãàíà ãýñýí ¿ã.
Òîòàëèòàð äýãëýì, òîòàëèòàð òºð îðøèí òîãòîæ íî¸ðõîõ õàìãèéí ãîë õýðýãñýë, àðãà áîë á¿õíèéã õàìàðñàí, ò¿ãýýìýë ÷àíàðòàé õ¿÷èðõèéëýë, ÷óõàìäàà òåððîð áóþó õ¿í àìûã ¿é îëíîîð íü õîðüæ öàãäàõ, àëæ õÿäàõ çàìààð íèéãìèéã áàéíãûí àéäàñ ò¿ãø¿¿ðòýé áàéëãàæ äàðàíãóéëàõ ÿâäàë áºãººä òèéìýýñ á¿õíèéã õàìàðñàí òåððîð ( òîòàëüíûé òåððîð ) áîë òîòàëèòàðèçìûí ìºí ÷àíàð (1,615), õ¿íèé ýðõèéí ýñðýã ãýìò õýðýã ¿éëäýõ íü òîòàëèòàðèçìûí ìýðãýæèë ìºí áîëíî ãýæ Õ.Àðåíäò çààæýý (1, 399). Ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíàà òîòàëèòàðèçìûí òóõàé Õ.Àðåíäòûí ¿çýë áàðèìòëàë íü áóñàä îíîëîîñ ÿëãàãäàõ îíöëîã íü þì. Èíãýæ õýëýõèéí ó÷èð íü òîòàëèòàðèçìûí îíîëûã áîëîâñðóóëàõàä æèíòýé õóâü íýìýð îðóóëñàí áóñàä òîìîîõîí ýðäýìòýä òåððîð áîë òîòàëèòàðèçìûí íýí ÷óõàë, ¿íäñýí øèíæ¿¿äèéí íýã ìºí áîëîõûã ñàíàë íýãòýé õ¿ëýýí çºâøººðäºã áîëîâ÷ ò¿¿íèéã ýë äýãëýìèéí ìºí ÷àíàð ãýæ òýð á¿ð ¿çäýãã¿é áèëýý. Òèéìýýñ òîòàëèòàðèçìûí òóõàé Õ.Àðåíäòûí ¿çýë áàðèìòëëûã óë ¿íäýñòýé ñóäëàõ, óõààðàí îéëãîõûí òóëä òåððîð, êîíöëàãåðûí òàëààðõè ò¿¿íèé ¿çýë ñàíààã àíõààðàëòàé àâ÷ ¿çâýë çîõèíî. Òýðáýý𠺺𺺠ýíý òóõàéä òîòàëèòàðèçìûã îéëãîõûí òóëä òåððîð, êîíöëàãåðûí ¿éëäñýí àþóìøèãèéí òàëààð áîäîæ òóíãààõ õýðýãòýé áîëíî ãýæ çààæýý (1,572).
Òîòàëèòàðèçì XX çóóíû ò¿¿õýí ¿çýãäýë áºãººä ñàíàìñàðã¿é, ýñâýë çàéëàøã¿é áîëæ ¿¿ñýýã¿é, õàðèí òýð öàãèéí Åâðîïûí èðãýíøèë, íèéãìèéí àìüäðàëä îëîí ÿíçûí ó÷èð øàëòãààíààð íºõöºëäºí á¿ðýëäñýí ò¿¿õýí áîäèò íºõöºë áàéäàë, õîëáîãäîõ òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëñèéí õàðèëöàí íºëººëëèéí ¿ð äàãàâàð áîëæ ¿¿ñýí òîãòñîí ãýñýí åðºíõèé ä¿ãíýëò òîòàëèòàðèçìûí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í áîëæ ãàðñàí áàéíà. Ò¿¿íèéã ýðäýìòýä åðºíõèé人 íèéòëýã áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàðèìòëàäàãèéí çýðýãöýý ººðñäèéí ñóäëàæ áóé àñóóäàëòàé óÿëäóóëæ òîäîòãîõ, çàðèì òàëààð ÿëãààòàé ñàíàë õýëýõ, ò¿¿õ, àðõèâûí øèíý áàðèìò ìàòåðèàëûí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ øèíýëýã ñàíàà, ¿çýë áîäîë äýâø¿¿ëýí òàâèõ çýðãýýð ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäàëñààð áàéíà. Ýðäýìòýä ñóäàëãààíäàà íýã òàëààð òîòàëèòàðèçì ¿¿ñýí áèé áîëæ òîãòîõ, íî¸ðõîõ ººðèéí íü ¿éë ÿâö, íºãººòýéã¿¿ð ò¿¿íä íü øóóä áîëîí äàì íºëººëäºã ò¿¿õýí òîäîðõîé íºõöºë áàéäàë, èäýâõòýé õ¿÷èí ç¿éëñèéã õîîðîíä íü ÿëãààòàé, áàñ õîëáîî õàìààðëààð íü õî¸ð òàëòàé àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Ýíý íü îíîë, àðãà ç¿éí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Õ.Àðåíäòûí ¿çëýýð òîòàëèòàðèçì ¿¿ñýí òîãòîõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºðèéí òîõèðîìæòîé õºðñ ñóóðü, áîäèò íºõöºëèéã XX çóóíû ýõýýð èìïåðèàëèçì áèé áîëãîæýý. ªðíºäèéí (Åâðîïûí) èðãýíøèë XIX çóóíä òåõíèêèéí äýâøèëä òóëãóóðëàñàí àæ ¿éëäâýðæ¿¿ëýëòèéí øàòûã òóóëàõäàà ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, óõàìñàðûí õ¿ðýýã á¿õýëä íü õàìàðñàí õ¿íä áýðõøýýë, õÿìðàëûã áèé áîëãîæ òýð íü òîì ã¿ðí¿¿äèéí õîîðîíäûí õóðö çºð÷èëòºé õàðèëöàà, òýìöëýýð äàìæèæ íèéò Åâðîï, åð äýëõèéí õýìæýýíèé ã¿íçãèé õÿìðàë áîëæ õóâèð÷ýý. 1914 îíû 8 äóãààð ñàðûí 14 íä ýõýëñýí äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéí áîë òýðõ¿¿ õÿìðàëûí òýñðýëò, òýãýõäýý àðààñàà ãèíæèí óðâàëûã äàãóóëñàí, Åâðîïûí ¿íäýñòýí¿¿ä áèå áèåèéíõýý ýðõèéã õàðèëöàí õ¿íäýòãýõ çàð÷èì, äýã æóðìûã äàõèí ñýðãýýõèéí àðãàã¿é áîëòîë íü ýâäýí áóñíèóëñàí òýñðýëò áîëñîí àæýý (1,361). Èìïåðèàëèçì ¿íäýñíèé òºð óëñûã ýâäñýí, òºð óëñûí ýâäðýë íü õóóëü ¸ñ, ¿íäýñòýí õèéãýýä õ¿íèé ýðõ àëäàãäàõàä õ¿ðãýæýý.
Ýë äàéíû àâ÷èðñàí èíôëÿöè æèæèã ºì÷òí¿¿äèéí á¿õýë á¿òýí àíãèéã äàõèí ºíäèéõýýðã¿é áîëãîæ ñ¿éòãýñýí, àæèëã¿éäýë çºâõºí àæèë÷èí àíãè òºäèéã¿é á¿õýë á¿òýí ¿íäýñòí¿¿äèéã íýðâýñýí, óëñ îðíóóäûí äîòîð ºðíºñºí èðãýíèé äàéí ºìíº íü ãàð÷ áàéñàí äàéíóóäààñ õàâüã¿é èë¿¿ öóñ àñãàðóóëñàí, äîãøèí øèð¿¿í áàéñíààð áàðàõã¿é õ¿í àìûí ÿíç á¿ðèéí äàâõðàà, õýñýã, óãñààòíû á¿ëýã¿¿ä ýõ íóòàã, îðîí ãýðýý îðõèæ ä¿ðâýõ, øèëæèí õýðýõýä õ¿ðãýæýý. Õàìãèéí õàòóó íü òýä òýð ÷èãýýðýý îðîí ãýðã¿é, ýõ íóòàã, ýõ îðîíã¿é, õàðüÿàëàãäàæ õàìãààëóóëàõ òºð óëñã¿é, òèéìýýñ ÷ õ¿í ¸ñîîð ýäëýõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã¿é, àäëàãäñàí àìüòàä áîëæ õóâèð÷ýý. Òýäíèé ýíýõ¿¿ áàéäàë íü íýã ¸ñîíäîî ýöýñëýí øèéäâýðëýãäñýí õóâü òàâèëàí, ¿éëèéí ¿ð áàéñàí ãýæ Õ.Àðåíäò áè÷æýý (1,361).
Òèéíõ¿¿ èðãýíèé áîëîí íèéãìèéí àíãè äàâõðààíû õàðüÿàëàë, áàéð ñóóðü, àæèë ìýðãýæèë, ºì÷ õºðºíãº, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, óëàìæëàë, õ¿íèé ýðõýýñýý õàãàöàí ñàëæ õýí ÷ áèø áîëæ õóâèðñàí áîäãàëóóä ¿é îëíîîðîî áèé áîëñîí áàéíà. Èéì áîäãàëóóä õîîðîíäîî òóñãààðëàãäñàí, ãàíöààðëàñàí øèíæòýé áàéõ áºãººä òýäíèé ýíãèéí æèðèéí Ẻãíºðºë íü ìàññûã ( ìàññà ) áèé áîëãîæýý. ×óõàì ìàññ íü òîòàëèòàðèçìûí íèéãìèéí áààç ñóóðü áîëäîã áà ò¿¿íä ¿íäýñëýæ òîòàëèòàð õºäºëãººí ¿¿ñýæ ºðíºäºã, òýð íü ãàíöààðëàí òóñãààðëàãäñàí áîäãàëóóäûí ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðñàí çîõèîí áàéãóóëàëò àæýý (1,430).
Õ. Àðåíäò òèéíõ¿¿ èìïåðèàëèçìûí áèé áîëãîñîí íèéãýì, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, îþóí ñàíààíû õÿìðàë, “áýðòýë”, äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíààñ ¿ëäñýí íèéãìèéí íóðàíãà íü Ãåðìàí, ÇÕÓ–ä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõ òîõèðîìæòîé õºðñ ñóóðü áîëñîí ãýñýí ä¿ãíýëò õèéñýí áàéíà. Ò¿¿íèé ýë ¿çëèéã ýðäýìòýä õ¿ëýýí çºâøººð÷, ñàíàë íèéëñýýð èðæýý.
Ê.Ôðèäðèõ, Ç.Áæåçèíñêè íàð õàìòûí á¿òýýëäýý òîòàëèòàð äýãëýì áà òîòàëèòàð õºäºë㺺íèéã Õ.Àðåíäòûí íýãýí àäèë ÿëãàí àâ÷ ¿çýýä äýãëýì íü õºäºë㺺íèé ¿ð ä¿í áîëæ äàðàà íü òîãòñîí, òýãýõëýýð ýõëýýä òîòàëèòàð õºäºë㺺í þóíààñ ýõ ¿íäýñòýé âý, ÿìàð íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ ¿¿ñýí ºðíºñºí âý ãýäãèéã òîäðóóëàõ õýðýãòýé ãýæýý (2,86). Òýä ýíý äàãóó àñóóäàëä õàíäàæ, íýëýýä ýðäýìòýí òîòàëèòàð õºäºë㺺íèé ýõ ¿¿ñâýð, ¿íäýñèéã ¿çýë ñóðòëààñ, ò¿¿íèé äîòîð Ìàðêñ, Ýíãåëüñ, ò¿¿í÷ëýí Ãåãåëü, Ëþòåð íàðûí ñóðãààëààñ ýõòýé ãýæ ýðæ õàéæ áàéãàà íü ¿íäýñã¿é áóðóó ç¿éë þì, ýäãýýð ñýòãýã÷äèéí õýí íü ÷ òîòàëèòàðèñò áàéãààã¿é, õýðýâ òýä ñýð¿¿í òóíãàëàã áàéñàíñàí áîë ºíººãèéí òîòàëèòàðèçìûã áóðóóøààæ ø¿¿ìæëýõ áàéñàí ãýæýý (2,86). Ò¿¿í÷ëýí ýðäýìòýäèéí çàðèì íü òîòàëèòàðèçìûí ¿¿ñýë, òîãòíîëûã Ãèòëåðèéí õóâèéí ìóó ÷àíàð, õîðîí ñàíààãààð òàéëáàðëàñàí “ìóó õ¿ì¿¿ñ”-èéí îíîë ãýã÷ õ¿ðòýë ãàðñíûã ø¿¿ìæèëæ åð íü Ãåðìàíä òîòàëèòàðèçì òîãòñîí àñóóäëûã îëîí áîäèò íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éëòýé õîëáîæ ñóäëàõ õýðýãòýé ãýæ çààñàí áàéíà (2,86).
Ãåðìàíû ýðäýìòýí Ê.Áðàõåð íàöèñò òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõîä íºëººëñºí óðüäà÷ íºõöºëèéí òàëààðõè õýä õýäýí ºðººñãºë ¿çýë áàðèìòëàëûã ø¿¿ìæëýýä ò¿¿íèéã íýã áîë õàâòãàéðóóëæ íèéò Åâðîïûí ò¿¿õòýé, ýñâýë õýò ÿâöóóðóóëæ çºâõºí Ãåðìàíû îíöëîãòîé õîëáîí òàéëáàðëàõ íü áóðóó, òýäãýýð óðüäà÷ íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éë íü îëîí òàëòàé áºãººä Ãåðìàíä ¿íäýñíèé òºð óëñ òºëºâøèí áàéãóóëàãäñàí õèéãýýä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ìîäåðíèçàöè õèéñýí íàðèéí ýýäðýýòýé ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàëòàé õîëáîîòîé áàéñàí ãýæ ¿çæýý (3,205-206). Ê.Áðàõåð çîõèîëäîî íàöèçìûí ¿çýë ñàíààíû ýõ ñóðâàëæ íü ãåðìàí÷óóäûí ¿íäýñíèé ¿çýë, óëñ òºð, ýðõèéí óõàìñàð, XIX çóóí, XX çóóíû ýõýí áèåä áîëæ ºíãºðñºí óëñ òºð, öýðýã-äàéíû òîìîîõîí ¿éë ÿâäàë, òóõàéëáàë Ãåðìàí äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíä ÿëàãäàæ Âåðñàëèéí ãýðýýã òóëãàëòààð õ¿ëýýæ àâñàí çýðýã ýìçýã ¿éë ÿâäàëòàé òîäîðõîé õýìæýýãýýð õîëáîîòîé áîëîõûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é ãýæýý (3,208-209). Íàöèçì ¿¿ñ÷ òîãòñîí ÿâäëûã Ãèòëåðòýé õîëáîæ ¿çýõ, õàðèí Ãèòëåðèéã Ãåðìàíû XX çóóíû ýõýí ¿åèéí ò¿¿õèéí äýâñãýð ñóóðèí äýýð òàâüæ ñóäëàí îéëãîâîë çîõèõ àæýý.
Ê.Áðàõåð äóðäñàí àñóóäëûí çàðèì ÷óõàë òàëûã 1988 îíä áè÷ñýí “Òîòàëèòàðèçìûí îéëãîëò ÷óõàë áîëîõ íü” ãýñýí òîìîîõîí ºã¿¿ëýëäýý äàõèí àâ÷ ¿çýæ ÷óõàë ñàíàà áîäîëóóäûã ãàðãàñàí áàéíà. Òóõàéëáàë äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû äàðàà “õ¿÷òýé, õàòóó ãàð”, ¿íäýñíèé óäèðäàã÷èéã ¿ã¿éëñýí àâòîðèòàð õàíäëàãà, ¿çýë ñàíàà á¿ðýëäýí áèé áîëæ äýëãýðñýí, åâðîï÷óóä, ò¿¿íèé äîòîð ãåðìàí÷óóäûí øàøèí ø¿òëýãèéí óëàìæëàë, ¿íýò ç¿éëñ çýâýð÷ ÷ºëººòýé îðîí çàé ¿¿ññýíèéã íàöèçìûí íîìëîë áóþó íýã ¸ñíû óëñ òºðèéí õóóðàì÷ øàøíààð íºõºæ ä¿¿ðãýõ òààòàé õºðñ ñóóðü áèé áîëñîí, îëîí ò¿ìíèé óõàìñàð, ñýòãýë ç¿éã ìàíèïóëÿöè õèéæ õóóðàí ýðã¿¿ëýõ, ò¿¿í÷ëýí õ¿ì¿¿ñèéí àæ òºðºõ ¸ñ, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ¿çýë áîäîë, ¿íýò ç¿éëñèéí áàðèìæààëëûã íýã õýâ ìàÿãò îðóóëæ òýãøèòãýõ (óíèôèêàöè õèéõ) òåõíèê, òåõíîëîãèéí áîëîìæ, ðàäèî çýðýã ìýäýýëýë õàðèëöààíû øèíý õýðýãñýë áèé áîëñîí, “îëîí íèéòèéí àðä÷èëëûí ¿å” èðæ õàðö îëîí óëñ òºðèéí òàâöàíä ãàðàõ áîëñîí, íèéãìèéã á¿õýëä íü óëñ òºðæ¿¿ëýõ (òîòàëüíàÿ ïîëèòèçàöèÿ îáùåñòâà) áîëîìæ á¿ðýëäñýí çýðýã ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàëóóä òîòàëèòàð õºäºëãººí ¿¿ñýæ ºðíºõ, òýð íü òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõîä õ¿ðãýõ òîõèðîìæòîé íºõöºë, õ¿÷èí ç¿éë áîëæ ¿éë÷èëñíèéã Ê.Áðàõåð ãàðãàæ òàâüæýý (4,138-146).
Àíãëèéí ýðäýìòýí Ð.Ïåòèáðèäæ “Ñòàëèíèçìûí íèéãìèéí á¿ðäýë õýñýã¿¿ä” (1974) ãýñýí çîõèîëäîî ñòàëèíèçì áóþó òîòàëèòàð äýãëýì ¿¿ñýí áèé áîëñíûã ÇÕÓ-ä õèéãäñýí õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòàä íèéò íèéãìèéã õ¿÷ëýí äàé÷èëñàí ÿâäàëòàé õîëáîí àâ÷ ¿çñýí áàéíà (5,226-228).
̺í Àíãëèéí ýðäýìòýí Ð.Â.Äàíèýëñ “Îðîñ Óëñàä ðåôîðì õèéõ áîëîìæòîé óó: Ñòàëèíààñ Ãîðáà÷åâ õ¿ðòëýõ ¿åèéí ººð÷ëºëò áà ò¿¿íèéã ýñýðã¿¿öñýí íü” (1988) çîõèîëäîî ñòàëèíèçì áîë îðîñ îðîíä ÿëñàí õóâüñãàë õèéãýýä îðîñûí íèéãìèéã õóâüñãàëò ¸ñîîð õ¿÷ëýí ìîäåðíèçàöè õèéñíèé ¿ð ä¿í áîëæ òîãòñîí ç¿¿í õýëáýðèéí òîòàëèòàðèçì áàéñàí ãýæýý (6,251-252).
Áîëãàðûí ýðäýìòýí Æ.Æåëåâ “Ôàøèçì. Òîòàëèòàð òºð” çîõèîëäîî òîòàëèòàð òºð ÷óõàì XX çóóíä áèé áîëñîí àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí ¿ð á¿òýýë áºãººä ºìíºõ çóóíä ¿¿ñýí ãàðàõ áîëîìæã¿é áàéâ. Àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí òåõíèê, òåõíîëîãèéí îëîëò ÿëàíãóÿà ðàäèî, ÷àíãà ÿðèã÷, óòàñ, òåëåãðàô, êèíî çýðýã íü ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîî, ñóðòàë óõóóëãûí öîî øèíý òåõíèê õýðýãñýë áîëæ ãàð÷ èðñíýýð òºðººñ íèéãýì áà ò¿¿íèé ãèø¿¿äèéã àëü íýã ¿çýë ñóðòàë, óëñ òºðèéí áîäëîãî, çîðèëãîîð íýëýíõ¿éä íü (òîòàë áàéäëààð) õàìðóóëàí çîõèîí áàéãóóëæ óäèðäàõ, õÿíàõ, äàé÷ëàí õºäºëãºõ òåõíèêèéí áîëîìæèéã áèé áîëãîæýý. Ýíýõ¿¿ íºõöºë áîëîìæ íü àæ ¿éëäâýðæñýí íèéãìèéí àíõíû äàðàíãóé äýãëýì áîëîõ òîòàëèòàðèçì ¿¿ñýí òîãòîõ òåõíèêèéí ¿íäýñ áîëæ àøèãëàãäñàí ãýæ Æ.Æåëåâ ä¿ãíýñýí áàéíà (7,295-296).
À.À.Ãàëêèí “Ãåðìàíñêèé ôàøèçì” ãýñýí á¿òýýëäýý Ãåðìàíä ôàøèñò õýëáýðèéí òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ íî¸ðõîõîä íºëººëñºí óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýìèéí åðºíõèé íºõöºë áàéäàë áîë êàïèòàëèçìûí ìîíîïîëò øàòíààñ ºìíº á¿ðýëäýí òîãòñîí õºðºíãºòíèé àðä÷èëàë, ïàðëàìåíòûí òîãòîëöîî íü òºðèéí ìîíîïîëò øàòàä ¿ð íºëººòºé àæèëëëàæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðñíýýð òºð ñàíàà÷èëãûã ãàðòàà àâàõ, õ¿÷èðõýãæèõ áîëñîí, ýíý íü òºðèéã ø¿òýõ ÿâäëûã èäýâõæ¿¿ëñýí, òîì êàïèòàëèñòóóä ýäèéí çàñãèéí õ¿÷èí ÷àäàëäàà òóëãóóðëàæ òºðä íºëººëºõ áîëñîí, òºð íü ýðãýýä ýäèéí çàñàãò èäýâõòýé íºëººëñºí, ºìíºõ ¿åèéí ýëèòèéí àðä÷èëàë ñóëàð÷ íèéòèéí àðä÷èëàë íºëººãºº òýëæ, óëñ òºðèéí òàâöàíä õàðö îëîí (ìàññà) õ¿÷ ò¿ðýí ãàð÷ èðñíèéã, õºðºíãºòíèé íàì, õºäºëãººí¿¿ä ººðèéí íèéãìèéí áààç ñóóðèà ºðãºòãºí áýõæ¿¿ëýõ, çàñãèéí ýðõýíä ãàðàõûí òóëä òýðõ¿¿ ìàññàä õàíäàæ òàëäàà òàòàæ ÷àäñíû ¿ð ä¿íä òîòàëèòàð õºäºëãººí ¿¿ñýæ ºðíºñºí ãýæýý (8,3-6).
Èòàëè, Ãåðìàíä òîòàëèòàð õºäºëãººí ¿¿ñ÷ áîäèò äýãëýì òîãòñîí òóõàéí ¿åèéí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë, èäýâõòýé õ¿÷èí ç¿éë åðºíõèé人 îéðîëöîî, íèéòëýã øèíæòýéí õàìò áàñ òóñ òóñûí îíöëîãòîé áîë ÇÕÓ-ûí õóâüä áàéäàë òýäãýýðýýñ íýëýýä ÿëãààòàé áàéæýý. Ãýõäýý XX çóóíû ýõíèé ãó÷ààä æèëä ýë ãóðâàí îðíû àëèíä íü ÷ äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû ó÷èðóóëñàí ñ¿éòãýë, õîõèðîëûã àðèëãàõ, íèéãìèéã õàðüöàíãóé áîãèíî õóãàöààíä ìîäåðíèçàöè õèéæ øèíýòãýõ õîéøëóóëàøã¿é çîðèëò òóëãàðñàí íü ýäãýýð îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì ¿¿ñýí òîãòîõ íèéòëýã íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîñîí áàéíà.
Èòàëèä òîòàëèòàð õºäºë㺺í íü ôàøèñò õºäºë㺺íèé õýëáýðýýð ¿¿ññýí áºãººä ò¿¿íä õ¿ðãýñýí ò¿¿õýí íºõöºë áàéäàë áîë ýë îðîí äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíä Ãåðìàíû ýñðýã äàéòñàí îðíóóäûí õîëáîîòîí áîëæ îðîëöîí ÿëàëòàä õ¿ðñýí áîëîâ÷ Ëîíäîíû ãýðýýãýý𠺺ðò íü àìëàñàí çààëò áèåëýýã¿é, “õóóðòàãäàí” ¿ëäñýí íü ýë îðíû çºð÷ëèéã õóðöàòãàñàí; Èòàëè äàõü ëèáåðàë òîãòîëöîî ¿ð íºëººã¿é, óëñ îðîíä òóëãàðñàí ÷óõàë çîðèëòóóäûã øèéäâýðëýõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí; 1910–ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð àæèë÷èí, òàðèà÷íû õºäºëãººí ºðíºæ ¿ð ä¿íä õ¿ð÷ ýõýëñýí íü ¿íäýñíèé õºðºíãºòºíä àéäàñ, ò¿ãø¿¿ð òºð¿¿ëæ õºäºë㺺íèéã íóõ÷èí äàðñàí; ýäãýýð ¿éë ÿâäàë, íºõöºë áàéäëûí åðºíõèé äýâñãýð ñóóðèí äýýð ôàøèñò õºäºëãººí ¿¿ññýí ÿâäàë àæýý.
Ãåðìàíû õóâüä äýëõèéí íýãä¿ãýýð äàéíû òºãñãºëèéí íýãýí íîöòîé ¿ð äàãàâàð áîë Âåðñàëèéí ãýðýýãýýð ò¿¿íä èõýýõýí õîõèðîëòîé õÿçãààðëàëò òàâüñàí ÿâäàë áºãººä ýíý íü ãåðìàí÷óóäàä “ò¿¿õýí, óëñ òºðèéí ãîìäîë” áîëæ ¿ëäñýí, óëñ îðîíä àæèë÷íû õºäºë㺺í õ¿÷òýé, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé áàéñàí íü ôàøèñòóóä ººðòºº àøèãëàõàä òîõèðîìæòîé áýëýí õ¿÷ áîëñîí, àðä÷èëàë, ïàðëàìåíòûí òîãòîëöîî ¿ð íºëºº ìóóòàé, ¿íäýñíèé ýäèéí çàñàã ã¿íçãèé õÿìðàëä îðñîí çýðýã õóðö àñóóäëóóä èõýýõýí áýðõøýýë ñààä ó÷èð÷ òºâëºðñºí õ¿÷òýé çàñàã òºð ¿ã¿éëýãäýõ áîëñîí áàéíà.
Ôàøèñò õºäºë㺺í áóñàä îðíóóäààñ ò¿ð¿¿ëæ àíõ Èòàëèä 1915 îíä Ìóññîëèíèãèéí îðîëöñîíîîð “õóâüñãàëò ¿éëèéí ôàøè” (ôàøî-èòàëèàð õîëáîî ãýñýí óòãàòàé ¿ã) íýðýýð ¿¿ñýæ, 1919 îíä “Èòàëèéí äàé÷èí ôàøè” íýðýýð øèíý õºäºë㺺í áîëæ àëáàí ¸ñîîð çàðëàãäæýý. Óëìààð ò¿¿íèéã ôàøèñò õºäºë㺺í ãýæ íýðëýõ áîëñîí áàéíà. Õºäºëãººí ºðíºæ õ¿÷ýý àâàõ ÿâöàä ôàøèñòóóä ýõëýýä ñîöèàëèñòóóäòàé, äàðàà íü êîììóíèñòóóäòàé øèð¿¿í òýìöýæ öîõèëò ºãñºí, ¿íäýñíèé òîòàëèòàð ¿çýë ñóðòëûã áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí, íèéãìèéí áààç ñóóðü, íºëººãºº òýëæ áýõæ¿¿ëñýí, óäèðäàã÷, ëèäåð¿¿äýý òîäðóóëàí ãàðãàñàí àæýý.
Ôàøèñò õºäºë㺺í òèéíõ¿¿ áýõæèæ, õ¿÷ íºëººòýé áîëñíîîð çàñãèéí ýðõýíä ãàðàõ çîðèëò òàâüñàí áàéíà. Ìóññîëèíè ¿¿íèé òóëä ýõëýýä ïàðëàìåíòàä îëîíõè áîëîõûã îðîëäñîí áîëîâ÷ 1919 îíû ñîíãóóëüä àìæèëò îëîîã¿é ó÷èð ôàøèñòóóä õ¿÷èðõèéëëèéí àðãà çàìûã ñîíãîæýý. Òýä ¿¿íäýý àæèë÷èí, òàðèà÷íû õºäºë㺺í òýìöýë 1919-1920 îíä õ¿÷òýé áîëæ ºðíºñºí ÿâäëûã øàëòàã áîëãîæ òýäíèé áàéãóóëëàãà, ¿éë àæèëëàãààã õ¿÷ õýðýãëýí äàéð÷ ñàðíèóëæýý. Ôàøèñò õºäºë㺺íèé íèéãìèéí áààç ñóóðü, çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð 1921 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä Ìóññîëèíèã óäèðäàã÷ áîëãîñîí Èòàëèéí ¿íäýñíèé ôàøèñò íàì áàéãóóëàãäñàí áàéíà.
Ôàøèñò õºäºë㺺í, ò¿¿íèé íàì íü öààøäàà ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä îðîëöîæ öººí ÷ ãýñýí ñóóäàë ýçýëñýí, ÿëàíãóÿà ¿íäýñíèé òîì õºðºíãºòºí, ¿éëäâýð àæ àõóéí áàéãóóëëàãóóäòàé õîëáîî òîãòîîæ ñàíõ¿¿ãèéí èõýýõýí äýìæëýã àâàõ áîëñîí çýðýã àìæèëòàä õ¿ð÷, Ìóññîëèíè òýð ¿åä á¿ðýëäýæ áèé áîëñîí óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàë, àíãè, íàìóóäûí õîîðîíäûí õàðèëöààíû íàðèéí ýýäðýýòýé ¿éë ÿâäàëóóäûí íºëººãººð 1922 îíä õààíû äààëãàñíààð çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿í áîëæýý.
Í.Ï.Êîìîëîâà ôàøèñòóóä çàñãèéí ýðõ áàðüñàí 1922-1945 îíûã äîòîð íü õýä õýäýí ¿å áîëãîí àíãèëæ 1922-1925 îíä òýäíèé äýãëýì àâòîðèòàð ÷àíàðòàé áàéñàí, äàðààãèéí 1925-1929 îíû ¿åä òîòàëèòàðèçì òîãòîõ ýõíèé àëõìóóä õèéãäñýí, ãóðàâ äàõü ¿å áóþó 1929-1939 îíä òýð õàíäëàãà ëàâøèð÷ òºðèéí çàñàãëàë óëàì òºâëºð÷ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õàðèëöààã õÿíàõ íü õ¿÷òýé áîëñîí, ºìíºõ ¿åä òºð, íàìûí õàðèëöààíä òºð íü ãîëëîõ ¿¿ðýã, áàéð ñóóðüòàé áàéñàí áîë 1929 îíîîñ õîéø ýíý õàðüöàà ººð÷ëºãäºæ íàì íü òºðèéí äýýð ãàðàõ áîëñîí ãýæýý (9,103). 1934 îíä ¿íäýñíèé êàïèòàëèñòóóä, ¿éëäâýð÷íèé ýâëýëèéí òºëººëëèéã áàãòààñàí êîðïîðàöèóäûã áàéãóóëàõ òóõàé õóóëü ãàðãàñíààð Êîðïîðàöèóäûí ¿íäýñíèé çºâëºë áàéãóóëàãäàæ òýð íü óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàõ òºðèéí áàéãóóëëàãà áîëñîí áàéíà. ¯¿ãýýð Èòàëèä òîòàëèòàð êîðïîðàòèâ òºðèéã áàéãóóëàõ ¿éë ÿâö äóóññàí ãýæ Ê.Ï.Êîìîëîâà ¿çæýý (9,104).
Ì.Á.Êîð÷àãèíà Ãåðìàíä äàõü ôàøèñò õýëáýðòýé òîòàëèòàð õºäºë㺺íèé ýõ ¿¿ñâýðèéã 1910-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýð Áàâàð ìóæèä áèé áîëñîí íàöèîíàë ñîöèàëèñò õºäºë㺺í, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð áàéãóóëàãäñàí Ãåðìàíû àæèë÷íû íàì, ò¿¿íèéã 1920 îíä Ãåðìàíû àæèë÷íû íàöèîíàë-ñîöèàëèñò íàì õýìýýí ººð÷ëºí íýðëýæ óäèðäëàãàä íü Ãèòëåð, Ãåðèíã, Ãåññ, Ðîçåíáåðã íàð èäýâõòýé àæèëëàõ áîëñîí ¿åòýé õîëáîí ¿çýõèéí õàìò ôàøèñò õºäºë㺺í æèíõýíý ¸ñîîð 1927 îíîîñ òºëºâøèí æèãäýð÷ õ¿÷ýý àâñàí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñëýë áèé, ãýõäýý çàðèì ýðäýìòýí òýð íü 1932 îíîîñ ýõýëñýí ãýæ ¿çäýã òàë áàéíà ãýæýý (9,125).
Ôàøèñò õºäºë㺺í, íàöèñò íàì íü 1920-èîä îíîîñ 1933 îí õ¿ðòëýõ ¿åä ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä èäýâõòýé îðîëöîõ, ººðèéí ýãíýý, íèéãìèéí áààç ñóóðèà áýõæ¿¿ëýí ºðãºòãºõ, ¿íäýñíèé òîìîîõîí õºðºíãºòºí, öýðãèéíõýíòýé õîëáîî òîãòîîæ äýìæëýã îëîõ òàëààð íýëýýä îëîëòîä õ¿ðñýí áàéíà. 1932 îíä ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷ ò¿¿íèéã ýðõ áàðèã÷èä ëèáåðàë, àðä÷èëñàí àðãà çàìààð äàâàí òóóëàõ áîëîìæã¿é, ÷àäâàðã¿é áîëæ Ã.Áðþíèíãèéí çàñãèéí ãàçàð îãöîð÷ýý. Èéì ¿éë ÿâäàëóóäûí ºðíºëººð Ãèòëåð 1933 îíû íýãä¿ãýýð ñàðä çàñãèéí ãàçðûí òýðã¿¿íýýð òàâèãäñàíààð Ãåðìàíä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîí íî¸ðõîõ ¿éë ÿâö ýð÷èìòýé ºðíºæýý. Ò¿¿íèé èëýðýë áîëîõ ÷óõàë ¿éë ÿâäàëóóä áîë ðåéõñòàã øàòñàíû ìàðãààø íü áóþó 1933 îíû õî¸ðäóãààð ñàðûí 28 íä “Àðä ò¿ìýí áà òºð óëñûã õàìãààëàõ òóõàé” õóóëü ãàð÷ ò¿¿ãýýð èðãýäèéí õóâèéí áîëîí óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã (¿ã õýëýõ, õýâëýí íèéòëýõ, íýãäýõ, õóðàë, öóãëààí õèéõ, ÿðèà, çàõèäëûí íóóöûã õàìãààëàõ, îðîí ãýð õàëäàøã¿é áàéõ ãýõ ìýò) õàìãààëàí õàíãàõ áàòàëãààã õ¿÷èíã¿é áîëãîæ ôàøèçìûã ýñýðã¿¿öñýí õºäºë㺺íä îðîëöîã÷äûã öààçààð àâàõ ç¿éë àíãèéã çààæýý. ̺í ýë õóóëèéí ¿íäñýí äýýð 1933 îíîîñ óëñ îðîí äàÿàð óäèðäëàãûí íýãäñýí ñèñòåì òîãòîîæ íèéãìèéí îþóí ñàíààíû àìüäðàëûã òºð õÿíàõ áîëñîí áàéíà. 1933 îíû 12 äóãààð ñàðä “Íàì áà òºðèéí íýãäëèéí áàòàëãààíû òóõàé” õóóëü ãàð÷ ò¿¿ãýýð ÃÀÍÑÍ-ûã “ãåðìàíû òºðèéí ¿çýë ñàíààã òýýí àâ÷ ÿâàã÷” ãýæ òîäîðõîéëæýý. ̺í îíä êîììóíèñòóóäûí ºì÷ õºðºíãèéã õóðààõ, ñîöèàë-äåìîêðàò íàìûí ¿éë àæèëëàãààã çîãñîîõ òóõàé õóóëü, 1934 îíä ýäèéí çàñãèéã òºâëºð¿¿ëýí óäèðäàõ òàëààð õýä õýäýí õóóëü ãàðñàí áàéíà. 1933 îíû ãóðàâäóãààð ñàðààñ êîíöëàãåðóóäûã áàðüæ ýõýëæýý. 1934 îíä åðºíõèéëºã÷ Ãèíäåíáóðã íàñ áàðñíààð óðüä÷èëàí áýëòãýñýí “Ãåðìàíû èìïåðèéí òýðã¿¿íèé òóõàé” õóóëèéí äàãóó Ðåéõèéí êàíöëåð áîëîí Åðºíõèéëºã÷èéí àëáàí òóøààëûã Ãèòëåð õàâñðàí ã¿éöýòãýõ áîëæýý. ¯¿ãýýð Ãåðìàíä òîòàëèòàð òºðèéã ýìõëýí áàéãóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿éë ÿâö ã¿éöýä äóóññàí ãýæ Ì.Á.Êîð÷àãèíà ä¿ãíýñýí áàéíà (9,134).
ÇÕÓ-ä òîòàëèòàðèçì òîãòñîí àñóóäëûã ò¿¿õèéí áàðèìò ìàòåðèàëûí ¿íäñýí äýýð àíõ óäàà óë ñóóðüòàé ñóäëàæ æèíòýé ñàíàë, ä¿ãíýëò õýëñýí ãàäààäûí ýðäýìòýí áîë Õ.Àðåíäò áèëýý. Ò¿¿íèé ýíý òàëààðõè ¿çýëèéã õè÷íýýí òîâ÷ëîîä ÷ ýë ºã¿¿ëëèéí õ¿ðýýíä áàãòààõ àðãàã¿é òóë çàð÷ìûí à÷ õîëáîãäîëòîé äàðààõ ñàíàëûã íü äóðäàæ õÿçãààðëàãäüÿ. Ýðäýìòýí “Òîòàëèòàðèçìûí ýõ ¿¿ñâýð”-ýý 1966 îíä äàõèí õýâë¿¿ëýõýä áè÷ñýí óäèðòãàëäàà Îðîñ óëñàä òîòàëèòàð äýãëýì ìàññûí äýìæëýãòýéãýýð 1929 îíä òîãòñîí (1,7) áºãººä ò¿¿íýýñ 1929-1941, 1945 1953 îí õ¿ðòëýõ õî¸ð ¿å îíöãîé àíõààðàë òàòàäàã, ÷óõàì ýäãýýð ¿åä Îðîñò òîòàëèòàðèçì æèíõýíý óòãààðàà òîãòñîí, õàðèí äàéíû ¿åä áóþó 1941-1945 îíä òîòàëèòàð íî¸ðõîë ò¿ð çóóð ñóëàðñàí ãýæýý (1,9). Ñòàëèíûã íàñ áàðñàí 1953 îíîîñ ýõýëæ òîòàëèòàðèçìûã çàäëàõ (äåòîòàëèòàðèçàöèÿ) ¿éë ÿâö ÿâàãäñàí, îäîî (1966 îíûã õýëæ áàéíà.-Æ.Æ) ÇÕÓ-ûã òîòàëèòàðèçì ãýñýí íýð òîìü¸îíû æèíõýíý, íàðèéí óòãààð íü òîòàëèòàð óëñ ãýæ ¿çýõ àðãàã¿é, ò¿¿íèé òîäîðõîé èëýðýë á¿õèé ¿ç¿¿ëýëò áîë ýë îðîí äàõü öàãäààãèéí àñàð òîì èìïåðè îðøèõîî áîëüñîí, áººíººð õîðèõ ëàãåðèóäûí èõýíõ íü òàòàí áóóãäñàí, äîòðîîñîî äàéñàí ýðæ îëîõ, õýëìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë ãàðàõã¿é áîëñîí, ÿëàíãóÿà ñ¿¿ëèéí àðâààä æèëä óðëàã äàõèí ñýðãýæ õóðäàí õºãæñºí ÿâäàë ìºí áîëíî ãýæ áè÷ñýí áàéíà (1,21-23).
Ýðäýìòýä öààøäàà Õ.Àðåíäòûí ýäãýýð ñàíàëûã àíõààðàí òîîöäîã áîëñíû õàìò çàðèì ýðäýìòýí 1960-ààä îíä ÇÕÓ òîòàëèòàð óëñ áèø áîëñîí ãýæ ¿çýõ àðãàã¿é, ýë ¿åä ÷ ÇÕÓ òîòàëèòàð óëñ õýâýýð áàéñàí ãýñýí ñàíàë õýëñýíèéã èõýíõ ýðäýìòýí äýìæäýã.
ÇÕÓ-ä òîòàëèòàðèçì òîãòñîí àñóóäëààð ¿çýë áîäîë íü òîä èëýðñýí ãàäààäûí ýðäýìòíèé íýã áîë ôðàíöûí óëñ òºð ñóäëàã÷, ñîöèîëîã÷ ýðäýìòýí Ýäãàð Ìîðåí þì. Òýðáýýð “ÇÕÓ-ûí óã ÷àíàð. Òîòàëèòàð öîãöîëáîð áà øèíý Èìïåðè” (Î ïðèðîäå ÑÑÑÐ. Òîòàëèòàðíûé êîìïëåêñ è íîâàÿ Èìïåðèÿ. Ì.,1995)- ãýñýí çîõèîëäîî ÇÕÓ-ä òîòàëèòàðèçì òîãòñîí åðºíõèé ¿éë ÿâöûí öàã õóãàöààíû õ¿ðýýã 1917-1991 îíîîð, õýðýãæñýí õýëáýðèéã íü ñòàëèíèçì áàéñàí ãýæ ¿çýýä äîòîð íü 1917-1924, 1924-1935, 1935-1941, 1946-1956, 1956 îíîîñ õîéøõè ¿åä õóâààæ, òýäãýýðèéí àãóóëãàä òîâ÷ òîäîòãîë õèéæýý. Òýð ¸ñîîð áîë 1917-1924 îíä áîëüøåâèêóóäûí äèêòàòóð òîãòîæ áýõæñýí, óëñ òºðèéí áóñàä íàì, õ¿÷í¿¿äèéã çàéëóóëñàí, íàìûí íî¸ðõîë, õÿíàëò íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ õ¿ðýýíä òîãòñîí áîë (10,35-36) 1924 îíîîñ ñòàëèíèçìûí ¿å ýõýëæ 1935 îí õ¿ðòëýõ õóãàöààíä Ñòàëèí ººðèéí íî¸ðõëîî íàì, òºðä á¿ðýí òîãòîîñîí, íàì äîòîð áàéñàí ç¿¿í áà áàðóóí ÷èãëýëèéí ñºðºã õ¿÷èéã çàéëóóëñàí, çàñãèéí á¿õ ýðõ ìýäëèéã ãàðòàà íýëýíõ¿éä íü (òîòàë áàéäëààð) òºâëºð¿¿ëýí àòãàñàí àæýý (10,29). 1935-1941 îíä òîòàëèòàð òºðèéí õ¿÷, õýìæýý íü óëàì ºñ÷ Ñòàëèíûã òàõèí ø¿òýõ, íàì, òºð, öýðãèéí ç¿òãýëòýí, æèðèéí èðãýäèéã áººíººð íü çîëèãò ãàðãàæ òýäíèé àìèàð òîòàëèòàð òºðèéã òàõèñàí áàéíà (10,30). Ýíý ¿åä çºâëºëòèéí òîòàëèòàðèçì òºãñ òºãºëäºð áîëæ íî¸ðõñîí ãýæýý (10,32).
Äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéí 1941-1945 îíä çºâëºëòèéí òîòàëèòàðèçìûí ¿éë àæèëëàãààã ººðèéí ýðõã¿é çàâñàðëóóëàõàä õ¿ðãýñýí áîëîâ÷ Ñòàëèí ÿëàëòûí äàðààõíààñ ººðèéí îðíû äàéíä îëçëîãäîãñîä áîëîí äàéíû ¿åä ÇÕÓ-ààñ ºðíºäºä ä¿ðâýí ãàðàãñàäûã áóöààæ àâ÷èð÷ õàéð íàéðã¿é çàëõààí øèéòãýæ ÃÓËÀÃ-ò áººíººð íü õîðüæýý. 1946 îíîîñ ñòàëèíèçìûí ìºñòºëò áóþó õýëìýãä¿¿ëýëò äàõèí ýõýëæ çºâëºëò ìàÿãèéí òîòàëèòàð äýãëýìèéã Åâðîïûí “àðäûí àðä÷èëñàí” ãýãäýõ îðíóóäàä 纺âºðëºí òóëãàñàí áàéíà (10,33).
1953 îíä Ñòàëèí íàñ áàðæ, 1956 îíä ò¿¿íèé ¿éë àæèëëàãààã ÇÕÓÊÍ àëáàí ¸ñîîð áóðóóøààñíààð ñòàëèíèçìä àí öàâ ãàð÷ ýõýëñýí áîëîâ÷ ñòàëèíèñò õýëáýðòýé òîòàëèòàðèçì á¿ðýí á¿òýí, õ¿÷èðõýã õýâýýð ¿ëäæýý. 1982 îíä Ë.È. Áðåæíåâ íàñ áàðàõ ¿åä ÇÕÓ-äàõü êîììóíèñò òîòàëèòàðèçì äýëõèéí õàìãèéí òîì, õ¿÷èðõýã òîòàëèòàðèñò èìïåðè õýëáýðòýé áîëñîí àæýý (10,35).
ÇÕÓ-ä òîòàëèòàðèçì òîãòîí íî¸ðõñîí öàã õóãàöàà, ¿å øàòóóäûí òàëààðõè îðîñûí ýðäýìòýäèéí ñàíàë ÿíç á¿ð áàéíà. Òýäãýýðýýñ íýëýýä òîä, íýã óòãàòàé èëýðõèéëýãäñýí çàðèìûã íü äóðäüÿ. Þ.È.Èãðèöêèé ÇÕÓ áîë Èòàëè, Ãåðìàíòàé íýãýí àäèë òîòàëèòàðèçì “ñîíãîäîã” áàéäëààð òîãòñîí îðîí áºãººä òýð íü ÍÝÏ-ýýñ (Íîâàÿ ýêîíîìè÷åñêàÿ ïîëèòèêà-ýäèéí çàñãèéí øèíý áîäëîãî) òàòãàëçàõ áîëñîí ¿åýñ ¿¿ñýí òîãòîæ (1927 îíû 12 äóãààð ñàðä õóðàëäñàí íàìûí XV èõ õóðëààñ ñîöèàëèçì áàéãóóëàõ çîðèëòûã äýâø¿¿ëýí òàâüæ ÍÝÏ-ýýñ òàòãàëçñàí áèëýý) 1980-ààä îíû ñ¿¿ë÷ õ¿ðòýë íî¸ðõñîí ãýæýý. Òýãæ ¿çýõ õàìãèéí ãîë ¿íäýñëýë áîë ýíý ¿åä ëèáåðàë àðä÷èëàë áàéãààã¿é, èðãýíèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº, õóóëü ¸ñ çºð÷èãäºæ, õýëìýãä¿¿ëýëò ãàð÷ áàéñàíä áèø, õàðèí ãàíö íàìûí íî¸ðõîë òîãòñîí òºð çàñàã íèéãìèéã äàðæ àâ÷, óëñ îðíûã ººðèéí áîäîæ ñàíàñíàà𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàõûã õ¿÷ëýí îðîëäîæ áàéñàíä îðøèíî ãýæ áè÷ñýí áàéíà (11).
¯¿íòýé îéðîëöîî ñàíàëûã Ñ.È.Ëóíåâ áàðèìòëàí èëýðõèéëæ “ÇÕÓ áîë òîòàëèòàðèçì öýâýð õýëáýðýýð äàíãààðàà òîãòîæ íî¸ðõñîí îðîí ìºí” áºãººä ò¿¿íèé ò¿¿õýí ¿éë ÿâö íü 1917 îíä Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñíààð ýõýëæ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, óëñ òºð, ¿çýë ñóðòëûí ñàëáàðûã çýðýã õàìðàõ áîëñîí, õî¸ð äàõü øàò áóþó 1920-èîä îíû äóíäààñ 1950-èàä îíû äóíä õ¿ðòëýõ ¿åä òîòàëèòàð òîãòîëöîî ¿íäñýíäýý öîãöëîí áàéãóóëàãäàæ äóóññàí, ãóðàâ äàõü øàò áîëîõ 1950-èàä îíû äóíäààñ 1980-ààä îíû äóíä ¿åä òîòàëèòàð òºð ¿íäñýíäýý õýâèéí, òîãòâîðòîé áàéñàí áîëîâ÷ óëñ îðíû àìüäðàëûí ýäèéí çàñàã, íèéãýì, óëñ òºð, ñî¸ë-îþóí ñàíààíû õ¿ðýýíä îëîí ñààä áýðõøýýë, õóðö àñóóäàë õóðèìòëàãäàí áèé áîëæ, òýäãýýðèéã íýã áîë õ¿÷èðõèéëýë, õýëìýãä¿¿ëýõ àðãà çàìààð, ýñâýë àðä÷èëñàí àðãàà𠺺ð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéõ çàìààð øèéäâýðëýõ ò¿¿õýí ñîíãîëò òóëãàðñàí àæýý. ×óõàì ýíý ¿åä íàì, òºðèéí óäèðäëàãàä øèíý õ¿ì¿¿ñ ãàð÷ èðñýí, äýëõèé äàõèíä øèíý ÷óõàë ººð÷ëºëò áèé áîëñîí çýðýã äîòîîä ãàäààäûí íºõöºë áàéäàë, õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð õî¸ð äàõü õóâèëáàðûã ñîíãîæ ººð÷ëºí áàéãóóëàëò ýõýëñýíýýð 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ òîòàëèòàð òîãòîëöîî ààæèì íóðæ ýõýëñýí ãýæýý (12).
Ôèëîñîôè÷ ýðäýìòýí À.Ï.Áóòåíêî Îðîñ îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ ýõýëñýí õóãàöààã Îêòÿáðèéí õóâüñãàë ÿëñàí 1917 îí (13,2), ººð íýã òîõèîëäîëä 1930-ààä îíû ¿å (13,19) ãýñýí õî¸ð ººð ñàíàë õýëñýí áîë õàðèí òºãñãºë áóþó íóðàëò íü 1980-ààä îíû äóíä ¿åýñ õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòààð ýõýëñýí ãýæýý (13,31).
Òîòàëèòàðèçìûí àñóóäëûã Åâðîïûí õîëáîãäîõ îðíóóä áîëîí ÇÕÓ-ûí æèøýý áàðèìòûí ¿íäñýí äýýð ò¿¿õèéí ¿¿äíýýñ ñóäëàæ òîìîîõîí õàìòûí á¿òýýë (Òîòàëèòàðèçì â Åâðîïå XX âåêà. Èç èñòîðèè èäåîëîãèé, äâèæåíèé, ðåæèìîâ è èõ ïðåîäîëåíèÿ. Ðóêîâîäèòåëè àâòîðñêîãî êîëëåêòèâà ß.Ñ. Äðàáêèí, Í.Ï.Êîìîëîâà. Ì., 1996) òóóðâèñàí ýðäýìòýäèéí ¿çýë ñàíàà, ä¿ãíýëòèéí ëîãèêèéã õóðààíãóé ºã¿¿ëáýë Îðîñ óëñ áîë “ñîíãîäîã” òîòàëèòàð äýãëýì òîãòñîí îðíóóäûí íýã àæýý (9,45). 1917 îíîîñ õîéø ¿¿ñýæ ºðíºñºí ¿éë ÿâäàëóóä íü ÇÕÓ-ä 1929 îíîîñ òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ öààø óäààí õóãàöààãààð íî¸ðõîõîä õ¿ðãýñýí ãýæ äóðäñàí ýðäýìòýä ä¿ãíýí ¿çñýí áàéíà (9,69). Òýä ò¿¿í÷ëýí çºâëºëòèéí òîòàëèòàð äýãëýì Ñòàëèíû äàðàà ààæìààð ãàíõàæ, ò¿¿íä àâòîðèòàðèçìûí ýëåìåíò¿¿ä áèé áîëæ ýõýëñíýýð Áðåæíåâèéí ¿å áóþó 1960-ààä îíû äóíäààñ 1980-ààä îíû ýõýí ¿åä ÇÕÓ-ä òîòàëèòàð ãýõýýñýý èë¿¿ àâòîðèòàð øèíæ äàâàìãàéëñàí äýãëýì òîãòîæ áàéâ ãýæýý (9,523-524).
Ýðäýìòýä òèéíõ¿¿ Ìóññîëèíè, Ãèòëåð, Ñòàëèí íàð óëñ îðíûõîî çàñãèéí ýðõèéã áàðüñàí ¿åèéí Èòàëè, Ãåðìàí, ÇÕÓ-ä òîòàëèòàðèçì á¿ðýí òîãòîæ íî¸ðõñîí ãýñýí íèéòëýã ¿çýëòýé áàéíà.
Òîòàëèòàðèçìûí åðºíõèé àñóóäëûí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä Åâðîïûí õóó÷èí ñîöèàëèñò áàéñàí îðíóóäàä áîëîí äýëõèéí áóñàä îðîíä òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí óó ãýñýí àñóóëò òàâèãääàã. Ýíý òàëààð ýðäýìòýä òýð á¿ð íýãäìýë ñàíàëä õ¿ðýýã¿é, ÿíç á¿ðèéí ñàíàë õýëäýã áàéíà. Ýíý áîë òóñãàéëàí ñóäëàâàë çîõèõ áèå äààñàí òîì àñóóäàë áºãººä ò¿¿íèéã òóõàéí îðîí òóñ á¿ðýýð õèéãäñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëòýä òóëãóóðëàæ òîäîðõîé àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé þì. Òèéìýýñ ýíä ò¿¿íèé òàëààð òîéì òºäèé ç¿éëèéã ñóäàëãààíû çàðèì äîðâèòîé á¿òýýëèéí ¿çýë ñàíàà, ä¿ãíýëòýä ¿íäýñëýæ òîâ÷ ºã¿¿ëüå.
Îðîñûí ýðäýìòýí À.Ï.Áóòåíêî (13), ß.Ñ.Äðàáêèí, À.Â.Øóáèí, Â.Â.Äàìüå íàð (9) Åâðîïûí ñîöèàëèñò áàéñàí îðíóóäàä äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû äàðààõ ¿åèéí òîäîðõîé øàòàä òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí ãýñýí ñàíàëûã ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ ãàðãàí òàâüæýý. Ýë àñóóäëààð îðîñûí áàñ íýã õýñýã ò¿¿õ÷ ýðäýìòýä 2001, 2002 îíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé ºã¿¿ëëèéí áèå äààñàí õî¸ð ýìõòãýë á¿õèé á¿òýýë íèéòë¿¿ëæ òýäãýýðò ìºí äóðäñàí ¿åä Àëáàíè, Áîëãàð, Þãîñëàâ, Ãåðìàí, Óíãàð, Ïîëüø, ×åõîñëîâàê, Ðóìûíä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ áàéñíûã ñóäëàæ õýä õýäýí ñîíèðõîëòîé, ÷óõàë ñàíàë õýëñýí áàéíà (14; 18). Òóõàéëáàë ýäãýýð îðîí äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû òºãñãºëèéí ºìíºõ ¿åä íàöèñò Ãåðìàíû ýðõøýýë äîð áàéñíû íºëººãººð òýäãýýðò “áàðóóí” ÷èãëýëèéí òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñíàà äàéíû äàðàà ÇÕÓ-ûí íºëºº, ýðõøýýëèéí õ¿ðýýíä îðñíîîð “ç¿¿í” ÷èãëýë áóþó çºâëºëò ìàÿãèéí òîòàëèòàð òîãòîëöîîíä øèëæñýí, åð íü äóðäñàí îðíóóäàä òîòàëèòàð äýãëýì ÿëàíãóÿà 1948-1953, çàðèì òàëààð 1956 îí õ¿ðòëýõ ¿åä ìýäýãäýõ¿éö õýìæýýíä òîãòîí íî¸ðõñîí, ò¿¿íä ÇÕÓ õ¿÷òýé íºëººëñíèé çýðýãöýý òýäãýýð îðíû ýðõ áàðèã÷ êîììóíèñò õ¿÷íèéõíèé ººðñäèéí íü ¿éë àæèëëàãàà ÷ ÷óõàë ¿¿ðýãòýé áàéñàí, ò¿¿í÷ëýí ýäãýýð îðîíä òîãòñîí òîòàëèòàð äýãëýì¿¿äèéí õ¿÷, õýìæýý äàëàéö, øèíæ ÷àíàð õàðèëöàí àäèëã¿é, çàðèì îðîíä õ¿÷òýé, çàðèìä íü õàðüöàíãóé ñóë áàéñàí ãýñýí ñàíàë, ä¿ãíýëò áè÷èãäæýý(15,6-14).
Ñóäàëãààíû õýä õýäýí á¿òýýë, áóñàä íîì çîõèîëä Åâðîïûí ñîöèàëèñò áàéñàí îðíóóäòàé íýãýí àäèë Õÿòàä, Õîéä Ñîëîíãîñ, Âüåòíàì, Êóáàä ÷ XX çóóíû õî¸ðäóãààð õàãàñò íèéãìèéí õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûí ÿâöàä êîììóíèñò ìàÿãèéí òîòàëèòàð äýãëýì ãàäíû íºëººã¿éãýýð àÿíäàà òîãòñîí ãýñýí ¿çýë ñàíàà òîìü¸îëîãäîí òàâèãäæýý (13,21).
ªðíºäèéí õýä õýäýí îðíû ýðäýìòýäýýñ õàìòðàí áè÷èæ 1997 îíä ôðàíö õýëýýð íèéòë¿¿ëñýí “Êîììóíèçìûí õàð íîì. Ãýìò õýðýã, òåððîð, õýëìýãä¿¿ëýëò” ãýñýí ñóäàëãààíû òîìîîõîí á¿òýýëä êîììóíèñò ìàÿãèéí òîòàëèòàð äýãëýì äýýð äóðäñàí îðíóóäûí çýðýãöýý Ëàîñ, Êàìáîæ, áàñ ò¿¿õèéí òîäîðõîé õóãàöààíä Íèêàðàãóà, Ýôèîïè, Àíãîë, Ìîçàìáèê, Àôãàíèñòàí, ºâºðìºö õýëáýðýýð Ïåðóä ÷ ¿¿ñýí òîãòîæ áàéñàí ãýñýí ä¿ãíýëòèéã ò¿¿õèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ ãàðãàí òàâüñàí áàéíà (16, 533-535; 537-586; 594-625; 628-663).
Çàðèì íîì á¿òýýëä ÿìàð íýãýí òàéëáàð íîòîëãîî äóðäàõã¿éãýýð À.Õîìåéíèãèéí ¿åèéí Èðàí, Ñàääàì Õóñåéíû ¿åèéí Èðàêò øàøèí òºðèéí äýýä ýðõ ìýäëèéã õîñëîí áàðèõ ¸ñîíä ¿íäýñëýñýí òåîêðàò õýâ ìàÿãèéí òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ áàéñàí ãýæ ¿çñýí õèðíýý (17, 264) ×àóøåñêóãèéí ¿åèéí Ðóìûí äàõü äýãëýìèéã òîòàëèòàð áèø, õàðèí íýã õ¿íèé äàðàíãóé äýãëýì ãýæ ¿çæýý. (17,254). Ýë ñàíàë òîòàëèòàðèçìûã ñóäàëñàí ýðäýìòýäèéí ñàíàë, ä¿ãíýëòýýñ çºðæ áàéíà. Íýã õ¿íèé ÷ áàé, õýñýã á¿ëýã õ¿íèé ÷ áàé àëèâàà äàðàíãóé äýãëýì áîëãîíûã òîòàëèòàð äýãëýì ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é, òýäãýýðò ò¿¿õýí òîäîðõîé áàéäëààð õàíäàæ òîòàëèòàð ìºí ýñýõèéã íü áîëîâñðîãäîæ òîãòñîí øàëãóóð, ¿íäýñëýëýýð àâ÷ ¿çýæ òîãòîîõ õýðýãòýé ãýñýí àðãà ç¿éí çàð÷èì ýä¿ãýý áàðèìòëàãäàæ áàéãàà áèëýý. Ýðäýìòýäèéí èõýíõ íü ×àóøåñêóãèéí ¿åä Ðóìûíä êîììóíèñò õýâ çàãâàðûí òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí, õàðèí äóðäñàí ¿åèéí Èðàí, Èðàê, ò¿¿í÷ëýí Ïèíî÷åòèéí ¿åèéí ×èëè, ò¿¿í÷ëýí ìºí ýë ¿åèéí Àçè, Àôðèê, Ëàòèí Àìåðèê äàõü áóñàä äàðàíãóé äýãëýì¿¿ä íü òîòàëèòàð áèø, õàðèí ººð ººðèéí ºâºðìºö îíöëîãòîé óëàìæëàëò äàðàíãóé äýãëýì¿¿äèéí (òóõàéëáàë äîðíî äàõèíû äåñïîòèçì, öýðýã-öàãäààãèéí äýãëýì ãýõ ìýò) õýëáýð áàéñàí ãýæ ¿çäýã íü ¿íäýñëýëòýé þì.
Äýëõèéí òîäîðõîé îðíóóäàä òîòàëèòàðèçì ¿¿ñýí òîãòîæ áàéñàí òóõàé àñóóäëûí õ¿ðýýíä ç¿é ¸ñîîð ãàð÷ òàâèãääàã, áèäíèé õóâüä íýí ñîíèðõîëòîé, ÷óõàë àñóóëò áîë Ìîíãîë Óëñàä ýë äýãëýì òîãòîæ áàéñàí óó, ýíý òàëààð ãàäààäûí áîëîí ìàíàé îðíû ýðäýìòýä ÿìàð ¿çýë ñàíàëòàé áàéíà âý ãýñýí àñóóëò þì.
Îäîîãîîð áèäýíä îëäñîí íîì á¿òýýëýýñ ¿çýõýä îðîñûí ýðäýìòýí À.Ï.Áóòåíêî ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàð äýãëýìèéí øóóä íºëºº îðîëöîîãîîð Ìîíãîë Óëñàä íàì–òºðèéí õ¿íä ñóðòàëä ¿íäýñëýñýí òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí ãýñýí áîë (13,21) èéì ¿çýë ñàíàëûã îðîñûí ìîíãîë ñóäëàà÷ ýðäýìòýä õàìòûí á¿òýýëäýý ìºí àäèë áàðèìòàëñàí áàéíà (18,317;336). Õàðèí îðîñûí ìîíãîë ñóäëàã÷ ýðäýìòýí Ñ.Ê.Ðîùèí 1921-1940 îíû ¿åèéí ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ò¿¿õèéã øèíæèëñýí íýãýí ñýäýâò á¿òýýëäýý 1940 îí ãýõýä ìîíãîëä óëñ òºðèéí àâòîðèòàð äýãëýì òîãòñîí áàéâ ãýæýý (19,302).
Ïîëüøèéí ýðäýìòýí À.Æåëèíñêèé Ìîíãîëä êîììóíèñò ¿çýë ñóðòàëä ¿íäýñëýñýí òîòàëèòàðèçì òîãòîæ óëñ îðíûã õààëòòàé áàéëãàæ áàéñàí, ãýõäýý ìîíãîë÷óóä 1989 îíû íàìðààñ õîéø ýë áàéäëààñ ãàäíû íºëººã¿éãýý𠺺ðñ人 àíãèæèð÷ çºâëºëòèéí õýâ çàãâàð òºäèéã¿é åð íü Àçèéí äåñïîò äýãëýìèéí óëàìæëàëààñ ÷ òàòãàëçñàí ãýæýý (20,270).
Ìîíãîë Óëñàä òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí ýñýõ òàëààðõè ìàíàé ýðäýìòýäèéí ¿çýë ñàíàëûí õóâüä áîë óëñ òºð ñóäëàã÷, ò¿¿õ÷ ýðäýìòýäèéí íýëýýä íü ìàíàéä óã äýãëýì òîãòîæ áàéñàí ãýæ ¿çæýý. Òóõàéëáàë ïðîôåññîð Þ.Àòàð XX çóóíû ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã øèíæèëñýí íýãýí ñýäýâò á¿òýýëäýý ÇÕÓ, êîìèíòåðíèé íºëºº îðîëöîîãîîð 1930 –ààä îíû ñ¿¿ë÷ ¿å áîëîõîä ìàíàé îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì á¿ðýí òîãòñîí áàéñàí áºãººä ò¿¿íèé õýëìýãä¿¿ëýëòèéí õ¿÷ ßïîíîîñ ºäººñºí Õàëõ ãîëûí äàéí, äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíû ¿åä òîäîðõîé õýìæýýãýýð ñààðñàí ãýæýý (21, 116-117). Àêàäåìè÷ Æ.Áîëäáààòàð íýãýí á¿òýýëäýý 1930-ààä îíû ñ¿¿ë÷ýýñ 1950–èàä îíû ýõýí ¿åä õ¿ì¿¿ñèéã ¿é îëíîîð íü õýëìýãä¿¿ëýí, íýã õ¿íèéã òàõèí ø¿òýõ ÿâäàë ãàçàð àâ÷, óëñ îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòñîí ãýæ áè÷æýý (22,8).
Æ.Áîëäáààòàð, ïðîôåññîð ×.Äàøäàâàà íàð õàìòûí á¿òýýëäýý 1950-èàä îíû ýõýýñ 1960-ààä îíû äóíä ¿å õ¿ðòëýõ õóãàöààíä Ìîíãîëä òîòàëèòàð äýãëýì íî¸ðõîõ áîëñîí ãýæýý (23,249). ×.Äàøäàâàà áóñàä á¿òýýëäýý òîòàëèòàð äýãëýì Êîìèíòåðíýýñ 1928 îíä ÌÀÕÍ-ûí VII èõ õóðëààð äàìæóóëæ õèéñýí òºðèéí ýðãýëòèéí ¿ð äàãàâàð áîëæ ìàíàé îðîíä 1920-èîä îíû ñ¿¿ë÷, 1930 –ààä îíû ýõýíä òîãòñîí ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæýý (24, 208; 246. 28, 116). Óëñ òºð ñóäëàã÷ Ä.×óëóóíæàâ Ìîíãîë Óëñàä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõ óãòâàð íºõöºë 1920-èîä îíû ýõýýð á¿ðýëäýæ áèé áîëñîí (26,42), ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð ÌÀÕÍ ýë äýãëýìèéã ìîíãîë îðîíä òîãòîîæ, ò¿¿íèéãýý 70-ààä æèëèéí òóðøèä áýõæ¿¿ëæ áàéñàí (26,50), òýãýõäýý Ìîíãîë îðíû óëñ òºðèéí àìüäðàëä òîòàëèòàðèçìûí èëðýë, ¿çýãäýë¿¿äèéí çýðýãöýý àâòîðèòàðèçìûí èëðýë, ¿çýãäýë¿¿ä áàñ áàéñàí ãýæýý (26,51). Ôèëîñîôè÷ ýðäýìòýí, ïðîôåññîð Ã.×óëóóíáààòàð á¿òýýë¿¿ääýý òîòàëèòàð äýãëýì Ìîíãîë îðîíä îëîí æèë õýâøèí òîãòñîí, ò¿¿íèéã 1990 îíû àðä÷èëñàí õóâüñãàëààð õàëàõ, øèíý àðä÷èëñàí òîãòîëöîî òºëºâøèõ ¿éë ÿâö ýõýëñýí ãýñýí ñàíàë õýëæýý (27, 148;31). Ãýõäýý òýðáýýð òîòàëèòàðèçì ìàíàéä ÷óõàì õýäèé ¿åä òîãòñîí òàëààð òîäîðõîé çààãààã¿é áàéíà. Óëñ òºð ñóäëàã÷ ýðäýìòýí, ïðîôåññîð À.Öàíæèä àâ÷ ¿çýí áóé àñóóäëààð ñàíëàà èëýðõèéëæ “Ìîíãîë Óëñàä 90-ýýä îí õ¿ðòýë îðøèí òîãòíîæ áàéñàí òºðèéã òîòàëèòàð äýãëýìòýé áàéñàí ãýæ ¿çñýíòýé ñàíàë íýãäýæ áàéãàà þì… Òîòàëèòàð äýãëýì áàéñàí óó, ¿ã¿é ¿¿ ãýäãèéã øèéäâýðëýõýä øàëãóóðûí àñóóäàë ÷óõàë þì. Áèäíèé ñàíàëààð õî¸ð òºðëèéí, ýñõ¿ë õî¸ð á¿ëýã øàëãóóð áàéæ áîëîõ þì. Íýãä íü, òºðèéí õÿíàëòûí õ¿ðýýã àâ÷ ¿çýõ íü îíîâ÷òîé ìýò ñàíàãäàíà. … Õî¸ðò, òºðèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ øàëãóóðò çàñàãëàëûí ìåõàíèçìûã îðóóëæ áîëîõ òàëòàé. … Äýýðõè øàëãóóðóóäûã ìàíàé óëñûí ºìíºõ ¯íäñýí õóóëèóä, ÿëàíãóÿà 1960 îíû ¯íäñýí õóóëèàð òîäîðõîéëîãäñîí òºðèéí øèíæ ÷àíàðò õýðýãëýõ þì áîë òºð òîòàëèòàð áàéñàí ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ ó÷èðòàé íü èëò þì. … Ààæèìäàà èëò ýñýðã¿¿öýã÷èä óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ, õ¿ì¿¿ñ äýãëýìèéí òàâüæ áàéãàà øààðäëàãàä ¿éë àæèëëàãààãàà çîõèöóóëàí “ººðòºº öåíçóð” òàâüæ ñóðàõ, èðãýäèéí óëñ òºðèéí ñî¸ë òîòàëèòàð õýâ ìàÿãòàé áîëæ, ¿íýëýìæ ººð÷ëºãäºõ çýðýã øàëòãààíààð òîòàëèòàðèçìûí èëýðýõ õýëáýð àÿäóó áîëäîã. … ×óõàì èéíõ¿¿ àÿäóó áîëñîí òîòàëèòàðèçì Ìîíãîë îðîíä îðøèí òîãòíîæ áàéñàí áèëýý ãýæ áè÷æýý (32).
Ýíý áîë àíõààð÷ äýìæâýë çîõèõ ÷óõàë ñàíàà þì. Ìàíàé çàðèì ýðäýìòýí “àÿäóó òîòàëèòàðèçì” ãýæ áàéäàãã¿é, àðä÷èëñàí áóñ, òýð òóñìàà äàðàíãóé äýãëýì íü íýã áîë õàõèð õàòóó òîòàëèòàð, ýñâýë àðàé àÿäóó àâòîðèòàð áàéäàã ãýñýí ñàíàë õýëäýã. Ãýòýë àñóóäëûã òèéíõ¿¿ “íýã áîë òèéì, ýñâýë èéì” ãýæ õî¸ð òèéøýý ñàâëóóëàí òóéëøðóóëæ áîëîõã¿é, òýãæ ñýòãýõ íü áîäèò áàéäàëä íèéöýõã¿é, ÇÕÓ áîëîí ñîöèàëèñò áàéñàí îðíóóä äàõü òîòàëèòàð äýãëýì 1950-èàä îíû äóíä ¿åýñ ýõýëæ áàãàã¿é õóâèð÷ òîòàëèòàðèçìààñ àâòîðèòàð äýãëýì ðóó õóâüñàí øèëæèõ, ýñâýë ýë õî¸ð äýãëýìèéí øèíæ èëýðýë¿¿ä õîîðîíäîî çýðýãöýí îðøèõ áîëñîí ãýñýí ñàíàëûã ãàäààäûí õýä õýäýí ýðäýìòýí èëýðõèéëñýíèé äîòîð ôðàíöûí ýðäýìòýí Ýäãàð Ìîðåí ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàð òîãòîëöîî Ñòàëèíû äàðàà àÿäóó, ò¿¿ãýýð ÷ ¿ë áàðàì õàðüöàíãóéãààð “õ¿íëýãæèõ” áîëñîí ãýæýý (10,38). Ýíý íü äýëõèéí òîäîðõîé îðíóóäàä òîãòñîí òîòàëèòàð äýãëýìèéã ò¿¿õýí õóâüñàë, ººð÷ëºëòººð íü àâ÷ ¿çýæ ñóäëàõ õýðýãòýéã õàðóóëæ áàéãàà þì.
Óëñ òºð ñóäëàã÷ ýðäýìòýí Ä.Ãàíáàò ìîíãîëä òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí ãýñýí ñàíàëûã ìºí àäèë áàðèìòëàæ “ýðäýìòäèéí ãàðãàñàí òîòàëèòàðèçìûã òàíèí ìýäýõ àðãà ç¿éí ¿¿äíýýñ Ìîíãîë Óëñàä 1921 îíîîñ õîéø, ÿëàíãóÿà 1930 –ààä îíû èõ õýëìýãä¿¿ëýëòèéí ¿åýñ ýõëýí òîòàëèòàð áîäëîãî á¿õèé íàì, òºðèéí õîñëîñîí óëñ òºðèéí äýãëýì òîãòñîí ãýæ ¿çäýã íü á¿ðýí ¿íäýñòýé þì” ãýæ áè÷æýý (30).
Äýýð äóðäñàí ýðäýìòýä ìîíãîëä òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîæ áàéñàí ãýñýí ¿çýë ñàíëàà ìàíàé îðíû óëñ òºðèéí àìüäðàë, óëñ òºðèéí ò¿¿õèéí ÿíç á¿ðèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõ ÿâöàä äàøðàìä äóðäñàí áàéãàà þì. Åð íü ýë àñóóäàë ìàíàéä îäîî õ¿ðòýë áèå äààñàí áàéäëààð òóñãàéëàí ñóäëàãäààã¿é áàéíà. Ãýõäýý Ä.Áîëä-Ýðäýíý, À.Æàìáàë íàð ìàíàé îðîíä òîòàëèòàðèçì òîãòîæ áàéñàí àñóóäëûã òóñãàéëàí íýëýýä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çñýí áèå äààñàí ºã¿¿ëëèéã òóñ òóñ íèéòë¿¿ëæýý (31;32). Óã àñóóäëààðõè òýäíèé ¿çýë áîäîë ¿íäñýíäýý èæèë áàéíà. Òóõàéëáàë òýäíèé àëü àëü íü ýë äýãëýì Ìîíãîëä 1920-èîä îíû äóíäààñ 1980-ààä îíû ñ¿¿ë ¿å õ¿ðòýë îðøèí òîãòñîí ãýæýý.
Òèéíõ¿¿ ìàíàé íýëýýä ýðäýìòýí, ñóäëàã÷ ÇÕÓ, êîìèíòåðíû îðîëöîîòîéãîîð, áàñ òºð áàðüñàí ÌÀÕÍ-ûí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíû àëäàà ãàæóóäàë, áóñàä çàðèì õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ XX çóóíû ìîíãîë îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì ¿¿ñýí òîãòîæ áàéñàí ãýñýí íèéòëýã àãóóëãàòàé ñàíàë õýëñíèé õàìò ò¿¿íèé öàã õóãàöààã ÿíç á¿ðýýð çààæ ñàíàë çºðñºí áàéíà.
Òîòàëèòàðèçì ò¿¿õýí òîäîðõîé ¿çýãäýë ó÷èðààñ õýä õýäýí ¿å øàòûã äàìæèæ òîãòîí íî¸ðõäîã àæýý. Ýðäýìòýäýýñ À.Ï.Áóòåíêî ò¿¿íä àíõààðàë õàíäóóëàí àâ÷ ¿çýæ ÷óõàë ñàíàë õýëæýý. Ò¿¿íèé ¿çëýýð òîòàëèòàð äýãëýìèéí àëü ÷ õýëáýð, ÿìàð ÷ óëñ îðîíä íýãä¿ãýýðò, ¿¿ñýí á¿ðýëäýõ, õî¸ðò, õýâøèí òîãòîæ íî¸ðõîõ, ãóðàâò, õ¿÷ ñóëðàí óðóóäàæ íóðàõ ãýñýí èéì ¿íäñýí ãóðâàí ¿å øàòûã äàìæäàã íü íèéòëýã øèíæòýé ¿éë ÿâö þì ãýæ ¿çýýä òýäãýýðèéí àãóóëãûã äàðààõ áàéäëààð ãàðãàí òàâüñàí áàéíà (13,23-24).
Ýõíèé ¿å øàòàä òîòàëèòàðèçìûí ¿çýë ñàíàà ìàññàä òàíèãäàæ ýçýìääýã, ò¿¿íèé ¿íäñýí äýýð ¿éë àæèëëàãààíû õýëáýðò øèëæèæ òîòàëèòàð õºäºëãººí ¿¿ñäýã àæýý. Ýë øàòàä õ¿ì¿¿ñèéí ìåíòàëèòåòýä õóâüñãàëò ººð÷ëºëò ãàð÷, ¿íýò ç¿éëñèéí á¿òýö, ýðýìáý øèíý÷ëýãääýã ãýæýý. Ýíäýýñ ¿çâýë À.Ï. Áóòåíêî òîòàëèòàðèçìûí ýõíèé øàò áà òîòàëèòàð õºäºë㺺íèéã õîîðîíä íü àäèëòãàæ íýã ¿çýãäýë ãýæ ¿çñýí íü òîäîðõîé áàéíà. Ýíý õî¸ð ¿íýíäýý õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé, ýõíèéõýýñ äàðààãèéíõ íü óðãàí ãàðäàãèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é þì. Ãýõäýý òýäãýýðò ìºí ÷àíàðûí ÿëãàà áàéãààã áóñàä ýðäýìòýäèéí á¿òýýëýýñ, æèøýýëáýë Õ.Àðåíäòûí çîõèîëîîñ îëæ õàðæ áîëíî. Ò¿¿í÷ëýí òîòàëèòàð õºäºë㺺í òîòàëèòàð äýãëýì òîãòîõîä çàéëàøã¿é õ¿ðãýõã¿é, òîäîðõîé øàëòãààíóóäûí óëìààñ òàñàëäàæ áîäèò äýãëýì áîëæ ÷àäàõã¿é òîõèîëäîë ãàð÷ áàéñíûã Åâðîïûí çàðèì îðíû òóðøëàãà õàðóóëñíûã ñàíàõ õýðýãòýé þì.
À.Ï.Áóòåíêî äàðààãèéí õî¸ð äàõü ¿å øàòûã õàìãèéí ãîë, ÷óõàë ãýæ çààãààä ò¿¿íèé ¿íäñýí àãóóëãà áîë òîòàëèòàðèçì óëñ òºðèéí áîäèò äýãëýì òºäèéã¿é íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí áàéãóóëàìæ áîëæ òîãòîí áýõæèõ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä íèéãìèéí óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãà (èíñòèòóò), íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí á¿òýö òîòàëèòàðèçìûí ¿çýë ñóðòàë, çîðèëãûí äàãóó ººð÷ëºí áàéãóóëàãäàõ ÿâäàë àæýý. Ýöñèéí, ãóðàâ äàõü øàòàä íýã òàëààð òîòàëèòàð áàéãóóëëàãóóä (íàì, ¿éëäâýð÷íèé áà çàëóó÷óóäûí ýâëýë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéãóóëëàãà ãýõ ìýò) ººðèéí íèéãìèéí áààç ñóóðü áóþó ãèø¿¿ä, äýìæèã÷èäýý á¿ðýí ýçýìäýí çàõèð÷ õÿíàõ çàìààð òýäíèé áèå äààñàí áàéäëûã á¿ðýí àëäàãäóóëæ áîîäîã áîë íºãººòýéã¿¿ð òîòàëèòàð áàéãóóëàë á¿õýëäýý ººðºº ààæìààð íèéãìèéí áààç, õºðñ ñóóðèíààñàà õºíäèéðýí òàñàð÷ õ¿íä ñóðòàëæèõ àæýý. Èíãýñíýýð ò¿¿íèé íî¸ðõîë äîð áàéñàí ìàññ áóþó îëîí íèéò íü òîòàëèòàð áàéãóóëàë, ò¿¿íèé òîäîðõîé áàéãóóëëàãóóä íü ººðèéí ÿâöóó ýðõ àøèã, çîðèëãîòîé äàðàíãóé áàéãóóëàìæ áîëîõûã ìýäðýí óõààð÷ ýõëýíý, ººðººð õýëáýë ìàññ áà äýãëýìèéí õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñ÷ ÿâààíäàà õóðöäíà. Ýäãýýð íü òîòàëèòàð äýãëýìèéí íî¸ðõîëä Ð.Ìèõåëüñèéí òîìü¸îëñîí “îëèãàðõèéí òºìºð õóóëü” ìºí àäèë ¿éë÷èëäýãèéã õàðóóëæ áàéãàà õýðýã àæýý. Òèéíõ¿¿ ýë øàòíû òºãñãºëä òîòàëèòàðèçì õ¿÷ ñóëàð÷ óðóóäàí äîðîéòäîã ãýæ À.Ï.Áóòåíêî áè÷æýý (13,24).
Ýðäýìòíèé ýíýõ¿¿ ¿çýë áàðèìòëàë òîòàëèòàðèçìûã ò¿¿õýí ¿çýãäýë õýìýýí àâ÷ ¿çýæ ò¿¿íèé ¿¿ñýë, òºëºâøèë, õóâüñàëûí ¿éë ÿâöûí òîäîðõîé øàò, ¿å¿äèéã èëýð¿¿ëýí ãàðãàõ, àëü íýã îðîí äàõü òîòàëèòàð äýãëýì ÷óõàì ÿìàð ò¿âøèíä, ÿìàð ¿å øàòàíäàà áàéãààã ñóäëàæ òîäîðõîéëîõîä àðãà ç¿éí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Ýë àñóóäëûã áóñàä ýðäýìòýä äýýðõè áàéäëààð òóñãàéëàí àâ÷ ¿çýæ, îíîë, àðãà ç¿éí ÷àíàðòàé ñàíàë áîäîë õýëñýí ç¿éë òààðàëäàõã¿é áàéãààã äóðäàõ õýðýãòýé.
Òîòàëèòàðèçìûã ñóäàëäàã ýðäýìòýä ýë äýãëýìèéí õóâüñàë, ñóëðàë, íóðæ óíàñàí òàëààðõè àñóóäàëä 1990-ýýä îíîîñ õîéø íýëýýä àíõààðàë õàíäóóëæ ¿çýë ñàíàëàà èëýðõèéëæ áàéíà. Õîëáîãäîõ óòãà çîõèîëä òîòàëèòàðèçìûí õóâüñàë, ñóëðàëûí òóõàé õî¸ð ÿíçûí ¿çýë áîäîë 1950-èàä îíû äóíäààñ ãàð÷ òýìäýãëýãäýõ áîëæýý. 1953 îíä Â.Ñòàëèí íàñ áàðñàí, 1956 îíä ÇÕÓÊÍ ò¿¿íèé óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä àëáàí ¸ñîîð ä¿ãíýëò õèéæ, ¿íýëýëò ºãñíººð çºâëºëòèéí òîòàëèòàð äýãëýì áàãà ÷ ãýñýí óÿññàí, Ý.Ìîðåíû õýëñíýýð õàðüöàíãóéãààð “õ¿íëýãæèõ” áîëñîí áàéíà. Óëñ òºðèéí äýýðõè ººð÷ëºëòèéã èø ¿íäýñ áîëãîæ Ç.Áæåçèíñêè áîëîí áóñàä çàðèì ýðäýìòýí çºâëºëòèéí òîòàëèòàð äýãëýìä ººð÷ëºëò ãàð÷ ýõýëæ áàéíà, ãýõäýý òýð íü öààøèä õýðõýõ íü áàñ ë òîäîðõîéã¿é þì ãýñýí ñàíàëûã 1950-èàä îíû äóíä ¿åä ãàðãàæ áàéæýý. Ãýâ÷ ÇÕÓ, Åâðîïûí çàðèì ñîöèàëèñò îðîíä ãàðñàí îëîí íèéòèéí ýñýðã¿¿öýë, òýìöëèéã õ¿÷ýýð äàðñíààð Ç.Áçåæèíñêèéí ñàíàë òºäèéëºí äýìæëýã àâààã¿é, õàðèí ÷ òîòàëèòàð äýãëýì¿¿ä õ¿÷èðõýã õýâýýð áàéíà, äîòðîîñîî ººð÷ëºãäºõã¿é ãýñýí ýñðýã ¿çýë ñàíàë ãàð÷, ò¿¿íä 1960-ààä îíîîñ ÇÕÓ-ààñ óëñ òºðèéí øàëòãààíààð ºðíºäºä öàãàà÷ëàí î÷ñîí äèññèäåíò¿¿ä (ººðººð áîäîæ ñýòãýã÷èä) äóó õîîëîéãîî íýìæ, ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàð äýãëýì çºâõºí ãàäíû õ¿÷ íºëººãººð ë ººð÷ëºãäºõ áîëîìæòîé, äîòðîîñîî ººð÷ëºãäºõã¿é ãýñýí îéëãîëòûã ºðíºäèéí îðíóóäûí õ¿í àðäûí óõàìñàðò íýâòð¿¿ëýõ áîëæýý. Èéì ¿çýë 1980-ààä îíû ýõýí áèå õ¿ðòýë íºëººòýé õýâýýð áàéâ. Ý.Ìîðåí ýíý ¿åä ÇÕÓ-äàõü ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã äýìæèõ, òîòàëèòàðèçìûã íóðààõûí òóëä öýðãèéí õ¿÷ øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéñíàà òýìäýãëýñýí áàéíà (10,11).
Èòàëè, Ãåðìàíä òîãòñîí òîòàëèòàð äýãëýì¿¿ä ãàäíû õ¿÷ íºëººãººð, ÷óõàìäàà ýäãýýð îðîí äýëõèéí õî¸ðäóãààð äàéíä ÿëàãäàæ, ôàøèñò, íàöèñò òºð ñ¿éðýí íóðñíààð äàðóé õàìò íóðàí àðèëñàí áèëýý. Òýäãýýðèéí äàðàà òîòàëèòàðèçì ÇÕÓ-ä õàäãàëàãäàí ¿ëäýæ áýõæñíèé äýýð ò¿¿íèé øóóä îðîëöîî, íºëººãººð ç¿¿í Åâðîïûí ñîöèàëèñò îðíóóäàä ¿¿ñýí òîãòîæ áàéãààä 1980-ààä îíû òºãñãºëä ãîë íü òýäãýýð îðíû äîòîîä íºõöºë áàéäëûí ÿçãóó𠺺ð÷ëºëò, èäýâõòýé õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð ñóëðàí ãàíõàæ íóðñàí áàéíà.
Èéì ¿çýë áàðèìòëàãäñààð áàéñàí ÿâäàë íü ñîöèàëèñò îðíóóä äàõü àðä÷èëñàí áóñ äýãëýì, ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàð äýãëýì 1989-1991 îíä íóðàõàä òîòàëèòàðèçìûí îíîëûã ýäãýýð ¿éë ÿâäëûã òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà, òèéì ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéñíûã îëæ õàðààã¿é ãýæ áóðóóòãàõàä õ¿ðãýæýý. Ýðäýìòýä îäîî òýð ìàðãààíûã ò¿ð õîéø òàâüæ òîòàëèòàðèçì íóðñàí ÿâäëûí ÷óõàì øàëòãààí, ó÷èðûã îëîõîä àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà.
Òýäãýýð ñàíàëûã õóðààíãóéëæ õýäýí õýñýã áîëãîæ àâ÷ ¿çâýë, íýãä¿ãýýðò À.Ï.Áóòåíêî ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàðèçì õ¿÷ ñóëàð÷ íóðñàí øàëòãààí áîë ýðõ áàðèã÷ íîìåíêëàòóð áà àðä ò¿ìíèé õîîðîíäûí óãèéí àíòàãîíèñò çºð÷èë óëàì õóðöäñàà𠺺ðëºí áàéãóóëàëòûí õýëáýðýýð øèéäýãäñýíýýð òîòàëèòàðèçì íóðñàí, ººðººð õýëáýë òîòàëèòàðèçì íóðñàí ÿâäàë íü òýðõ¿¿ àíòàãîíèñò çºð÷ëèéí òàéëàë, øèéäýëò áîëñîí ãýæýý (33;37). Ýë ¿çýë òºäèéëºí ¿íäýñëýëòýé áèø ãýæ îéëãîãäîæ áàéãàà þì. Õî¸ðäóãààðò, À.À. Çèíîâüåâ ÇÕÓ äàõü êîììóíèñò íèéãýì òîòàëèòàðèçì áèø áàéñàí ãýæ ¿çäýã áîëîâ÷ êîììóíèçì íóðñàí øàëòãààí áîë ò¿¿íèé ã¿íä óãààñàà öààøäûí ìóõàðäàëò, èðýýä¿éã¿é áàéäàë àãóóëàãäàæ áàéñàí, òýäãýýð íü 1980-ààä îíîîñ óëàì õóðöäàæ, èë ãàðñàí, äýýð íü Ì.Ãîðáà÷åâ íà𠺺ð÷ëºëò õèéõ íýðýýð êîììóíèçìûã íóðààñàí, íàì òºðèéí óäèðäàã÷äààñ ýõëýýä ñýõýýòíèé òîäîðõîé õýñýã êîììóíèçìààñ óðâàñàí ÿâäàë òîì öîõèëò áîëñîí ãýæ ¿çñýí íü (35,428) òîòàëèòàðèçìûí íóðàëòûí òàëààðõè ¿çýë ñàíàëä íýìýð áîëæ áàéãàà þì. À.À. Çèíîâüåâ ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàðèçìûã íóðààõûí òóëä çºâëºëòèéí íèéãýì, óëñ òºðèéí áàéãóóëëûã íóðààõààñ ººð àðãàã¿é, ó÷èð íü òýðõ¿¿ òîòàëèòàð äýãëýì íü íèéãìèéí øèíý, çºâëºëò áàéãóóëàìæòàé õàìò áèé áîëñîí ãýæ ¿çýæ áàéñàí íü ÷óõàë ñàíàë áàéâ (35,49). ¯íýíäýý ÷ ÇÕÓ äàõü ñîöèàëèñò íýðòýé áàéãóóëëûã ¿íäñýýð íü õàëæ áàéæ òîòàëèòàð äýãëýìèéã áóóëãàæ áîëíî ãýäãèéã 1991 îíû ¿éë ÿâäàë õàðóóëñàí ãýæ îðîñûí ò¿¿õ÷ ýðäýìòýä ¿çñýí áàéíà.
Ãóðàâäóãààðò, È.Ñàìñîí (36), Â.Ý.Øëÿïåíòîõ (37), îðîñûí ýðäýìòýí ß.Ñ. Äðàáêèí çýðýã ò¿¿õ÷ ýðäýìòýäèéí íýëýýä íü (18) ÇÕÓ äàõü òîòàëèòàð äýãëýì íóðñàí õàìãèéí ãîë øàëòãààí áîë íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí îëîí ÿíçûí áýðõøýýë, õóðö àñóóäàë õóðèìòëàãäñàí óëñ îðîíä õóâüñãàëò ººð÷ëºí áàéãóóëàëòûã àìæèëòã¿é õèéñýí ÿâäàë áàéñàí ãýæ ¿çñýí íü áóñàä ñàíàëòàé õàðüöóóëàõàä ¿íäýñëýëòýé ãýæ ººð çàðèì ýðäýìòýí ¿çñýí áàéíà.
ĺðºâä¿ãýýðò, Õÿòàäûí ýðäýìòýäèéí çàðèì íü ÇÕÓ çàäàð÷ íóðñàí òàëààð áè÷ñýí íîì á¿òýýëäýý ýë îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì áàéñàí ãýæ ¿çýýã¿é ÷ ãýñýí òºð óëñûí õóâüä çàäàð÷ íóðñàí ÿâäàë áîë ò¿¿íèé íàì, òºðèéí óäèðäëàãà îëîí æèëèéí òóðøèä õºø¿¿í áîäëîãî áàðèìòëàæ àñóóäëûã øèéäýõýýñýý õóðèìòëóóëæ çóçààòãàñàí íü äàâàìãàé áàéñàí, ¿¿í äýý𠺺ð÷ëºí áàéãóóëàëòûã àìæèëòòàé õèéæ ÷àäààã¿é, áóðóó àðãà õýðýãëýñýí, òóõàéëáàë ñîöèàëèçìûã øèíý àðãà õýëáýðýýð çàõ çýýëä øèëæ¿¿ëýõèéí îðîíä îãöîì ººð÷ëºõ ãýæ îðîëäñîí, ò¿¿í÷ëýí ãàäààä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áóþó êàïèòàëèñò îðíóóä çºâëºëò íèéãìèéí çàäðàëûã äýìæñýí çýðýã îëîí øàëòãààíû õàì íºëºº ÇÕÓ çàäðàõàä õ¿ðãýñýí ãýæýý (38).
Òèéíõ¿¿ ñýëýìíèé õóðö èðýí äýýð òîãòñîí òîòàëèòàðèçìûí (Ð.Àðîí òèéíõ¿¿ ç¿éðëýæýý) á¿õýë á¿òýí ¿å ñîíãîäîã áàéäëààðàà ýä¿ãýý íýãýíò óëèðàí ºíãºð÷ ò¿¿õ áîëæýý. Ãýâ÷ çàðèì ýðäýìòýí Õîéä ñîëîíãîñò 1950-èàä îíû ñ¿¿ë÷ýýð òîãòñîí òîòàëèòàð äýãëýì ººðèéí õýìíýëýý õàäãàëæ ýä¿ãýý “ñòàëèíèçìûí ìóçåé” áîëîí îðøèæ áàéíà, ãýõäýý òýðýýð ãàíöààðàà áèø, “òîòàëèòàðèçìûí àðàë” áîëîõ Êóáà óëñ ò¿¿íä õàíü áîëæ áàéíà ãýæýý (16, 588; 594). Тэгэхдээ энэ бол одоогоос арав гаруй жилийн өмнө бичигдсэн санал гэдгийг анхааарах хэрэгтэй бөгөөд Куба улсын хувьд Фидель Кастро 2007 онд эрх мэдлээ эрүүл мэндийн байдлаас шалтгаалж дүү Рауль Кастрод øèëæ¿¿ëýí ºãñíººñ õîéø ýë îðíû äîòîîä àìüäðàë, ãàäààä õàðèëöààíä íü çàðèì òàëûí íààøòàé ç¿éë ãàð÷ áàéãààãèéí äýýð åð íü Êóáà äàõü òîòàëèòàðèçì àÿäóó áàéäàëààð îðøñîîð èðñýí ãýæ ¿çâýë çîõèíî.
Ýðäýìòýäèéí çàðèì íü ýä¿ãýý Õÿòàä Óëñàä òîòàëèòàðèçì áà àâòîðèòàðèçìûí øèíæ õîñëîñîí çàâñðûí øèíæòýé äýãëýì îðøèæ áàéíà ãýñýí ñàíàëûã òîéðóó, á¿ðõýãä¿¿ áàéäëààð èëýðõèéëæ áàéãàà þì. ¯¿íèé çýðýãöýý õÿòàä ñóäëàã÷ ýðäýìòýäèéí íýëýýä íü ýä¿ãýýãèéí Õÿòàä Óëñ äàõü óëñ òºðèéí ñèñòåìèéã òîòàëèòàðèçì ãýæ ¿çýâýë áîäèò áàéäëààñ çºðñºí òàøààðàë áîëíî, ÕÊÍ-ààñ 1970 –ààä îíû ñ¿¿ë ¿åýñ õýðýãæ¿¿ëæ áóé íèéãìèéí ººð÷ëºëò, øèíýòãýëèéí ¿ð ä¿íä ýë îðíû óëñ òºðèéí ñèñòåì óë ñóóðüòàé áîäîæ áîëîâñðóóëñàí çîðèëãî ÷èãëýëòýé áîäëîãûí äàãóó ààæèì, òýãýõäýý òóóøòàé àëõìààð õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ àðä÷èëëûí øèíæ ÷àíàðûã ºâºðìºö áàéäëààð á¿ðä¿¿ëñýýð áàéíà ãýæ ¿çýæ áàéãààã õýëýõ õýðýãòýé. Ýíä îíöëîí àíõààðâàë çîõèõ ººð íýã ÷óõàë ç¿éë áîë Õÿòàä Óëñ äàõü ýäèéí çàñãèéí ÿçãóóð øèíýòãýëèéí àìæèëòòàé ¿ð ä¿íä àæ àõóéí íýãæ á¿õèé áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñ õóâèéí ºì÷ õºðºíãºòýé áîëñîí, òýð íü õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí áàéð ñóóðü, ñòàòóñ ººð÷ëºãäºæ áýõæèõ, àæ àìüäðàë, ñî¸ë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèí íü äýýøëýõýä èõýýõýí íºëººëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý ýäèéí çàñãèéí õºãæèë ò¿¿íä òóëãóóðëàñàí íèéãìèéí àñóóäëûí øèéäâýðëýëò íü á¿õýëäýý óëñ îðíû àìüäðàëûã ààæìààð àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöûí òóëãóóð ¿íäýñ áîëæ áàéãàà íü íýí ÷óõàë þì.
Òîòàëèòàðèçìûã ñóäàëäàã ýðäýìòýäèéí íýëýýä íü ýë äýãëýìèéí íî¸ðõîë ýä¿ãýý äýëõèéä ñèñòåìèéí õóâüä íýãýíò ýöýñ òºãñãºë áîëñîí ÷ ãýñýí òýðýýð öààøäàà ÿìàð íýã àðãà çàì, ó÷èð øàëòãààíààð àëü íýã îðîíä, ýñâýë õýä õýäýí îðîíä äàõèí ñýðãýæ òîãòîõã¿é ãýñýí áàòàëãàà àëãà, òèéìýýñ ò¿¿íèé àþóëààñ áàéíãà ñýðýìæëýõ õýðýãòýé ãýñýí ñàíàë õýëäýã (9,534). Òèéì ñàíàà áîäëûã îðîñûí íýðò ìàòåìàòèê÷ ýðäýìòýí àêàäåìè÷ Í.Í.Ìîèñååâ ¿íäýñëýëòýé ãàðãàí òàâüæ äýëãýðýíã¿é ºã¿¿ëñýí áàéíà (39, 207-210).
Òîâ÷ ä¿ãíýí òýìäýãëýâýë òîòàëèòàðèçì íü ò¿¿íèé òîãòîæ íî¸ðõñîí îðíóóä òºäèéã¿é åð XX çóóíû íèéò õ¿í òºðºëõòºíèé íèéãìèéí àìüäðàëä òîõèîëäñîí àñàð èõ õîð óðøèãòàé ò¿¿õýí ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë áàéñàí áîë ò¿¿íèé ñóäàëãàà íü 1930 –ààä îíîîñ ºä㺺 õ¿ðòëýõ äýëõèéí íèéãýì-óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé íýãýí ñàëøã¿é õýñýã, ÷èãëýë áîëæ ¿ðãýëæèëæ áàéíà.
Èøëýë, ç¿¿ëò
1. Àðåíäò Õ. Èñòîêè òîòàëèòàðèçìà. Ïåðåâîä ñ àíãëèéñêîãî. Ì., ÖåíòðÊîì, 1996
2. Ôðèäðèõ Ê., Áæåçèíñêè Ç. Òîòàëèòàðíàÿ äèêòàòóðà è àâòîêðàòèÿ.- Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ.79-92
3. Áðàõåð Ê. Íåìåöêàÿ äèêòàòóðà. Âîçíèêíîâåíèå, ñòðóêòóðà, ïîñëåäñòâèÿ íàöèîíàë-ñîöèàëèçìà.- Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ.204-295
4. Áðàõåð Ê. Àêòóàëüíîñòü ïîíÿòèÿ òîòàëèòàðèçìà.- Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ.138-147
5. Ïåòèáðèäæ Ð. Ñîöèàëüíûå ñîñòàâëÿþùèå ñòàëèíèçìà. - Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ. 225-246
6. Äàíèýëñ Ð.Â. Âîçìîæíû ëè ðåôîðìû â Ðîññèè: èçìåíåíèÿ è ñîïðîòèâëåíèå èçìåíåíèÿì îò Ñòàëèíà äî Ãîðáà÷åâà. - Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ. 247-260
7. Æåëåâ Æ. Ôàøèçì. Òîòàëèòàðíîå ãîñóäàðñòâî. Ïåðåâîä ñ áîëãàðñêîãî. Ì., Íîâîñòè, 1991
8. Ãàëêèí À.À. Ãåðìàíñêèé ôàøèçì. 2-å èçä. Ì., 1989
9. Òîòàëèòàðèçì â Åâðîïå XX âåêà. Èç èñòîðèè èäåîëîãèé, ðåæèìîâ è èõ ïðåîäîëåíèÿ. Ðóêîâîäèòåëè àâòîðñêîãî êîëëåêòèâà ß.Ñ. Äðàáêèí, Í.Ï.Êîìîëîâà. Ì.,1996
10. Ìîðåí Ý. Î ïðèðîäå ÑÑÑÐ: Òîòàëèòàðíûé êîìïëåêñ è íîâàÿ èìïåðèÿ. Ïåðåâîä ñ ôðàíöóçñêîãî. Ì., 1995
11. Èãðèöêèé Þ.È. Òîòàëèòàðèçì â÷åðà, ñåãîäíÿ, …çàâòðà ?- Ïîëèòè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ.-1998. ¹4, ñ. 181-190
12. Ëóíåâ Ñ.È. 70 ëåò èñòîðèè è òðè ýòàïà òîòàëèòàðèçìà  ÑÑÑÐ.-Òîòàëèòàðèçì êàê èñòîðè÷åñêèé ôåíîìåí. –Ì., 1989, ñ. 136-144
13. Áóòåíêî À.Ï. Îò êîììóíèñòè÷åñêîãî òîòàëèòàðèçìà ê ôîðìèðîâàíèþ îòêðûòîãî îáùåñòâà â Ðîññèè (ïîëèòè÷åñêèå è ïðàâîâûå ïðîáëåìû). Ì.,1997
14. Ñèñòåìû ñîâåòñêîãî òèïà â Âîñòî÷íîé Åâðîïå: Îñìûëåíèå îïûòà ÷åòûðåõ äåñÿòèëåòèé: Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ.Ì., 2001
15. Òîòàëèòàðèçì. Èñòîðè÷åñêèé îïûò âîñòî÷íîé Åâðîïû. “Äåìîêðàòè÷åñêîå èíòåðìåööî” ñ êîììóíèñòè÷åñêèì ôèíàëîì.1944-1948. Ì., Íàóêà, 2002
16. ×åðíàÿ êíèãà êîììóíèçìà. Ïðåñòóïëåíèÿ, òåððîð, ðåïðåññèè. Ïåðåâîä ñ ôðàíöóçñêîãî. Ì., Òðè Âåêà èñòîðèè, 1999
17. Ñîëîâüåâ À.È. Ïîëèòîëîãèÿ: Ïîëèòè÷åñêàÿ òåîðèÿ, ïîëèòè÷åñêèå òåõíîëîãèè. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. Ì., 2001
18. Èñòîðèÿ Ìîíãîëèè. XX âåê.Ì., 2007
19. Ðîøèí Ñ.Ê. Ïîëèòè÷åñêàÿ èñòîðèÿ Ìîíãîëèè (1921-1940). Ì., 1999
20. Áûëà ëè ÏÍÐ òîòàëèòàðíûì ãîñóäàðñòâîì. - Òîòàëèòàðèçì: ×òî ýòî òàêîå ? (Èññëåäîâàíèÿ çàðóáåæíûõ ïîëèòîëîãîâ) Ñáîðíèê ñòàòåé, îáçîðîâ, ðåôåðàòîâ, ïåðåâîäîâ. Ì.,1993, ñ. 261-276
21. Àòàð Þ. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí òºëºâøëèéí îíöëîãèéã ñóäëàõ íü (Ñèñòåìèéí îíîëûí çàãâàðààð) Õºõ õîò, 2005
22. Áîëäáààòàð Æ. Ìîíãîëûí îéðõè ò¿¿õèéí çàíãèëàà àñóóäàë. XX çóóíû Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí çàðèì àñóóäàë. ÓÁ.,1999, 3-16 äàõü òàëä
23. Áîëäáààòàð Æ., Äàøäàâàà ×. Øèíý÷ëýëèéí òºëºº õºäºë㺺í, ò¿¿íèé õóâü çàÿà (1952-1966). ÓÁ.,2005
24. Äàøäàâàà ×. Óëààí ò¿¿õ. ÓÁ.,2003
25. Ìîíãîë Óëñûí õºãæëèéí áîäëîãî, ¿çýë áàðèìòëàë: õóâüñàë, ººð÷ëºëò (XX çóóí). ÓÁ.,2008
26. Ìîíãîëûí òºðèéí áàéãóóëàë, óëñ òºðèéí ñýòãýëãýýíèé õºãæèë (Ìݪ III ÌÝ XX çóóí) Õî¸ðäóãààð áîòü. ÓÁ.,1995
27. ×óëóóíáààòàð Ã. XX–XXI çóóíû çààã ¿åèéí Ìîíãîë äàõü èðãýíèé íèéãìèéí òºëºâøèë, õºãæèë (Óëñ òºð-ôèëîñîôèéí øèíæèëãýý). ÓÁ.,1999
28. ×óëóóíáààòàð Ã. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí áàéãóóëëàãûí øèíý òîãòîëöîîíû òºëºâøëèéí òóëãàìäñàí çàðèì àñóóäàë.- Øèíý òîëü. – 1999, ¹1 (25), 6-22 äàõü òàëä.
29. Öàíæèä À. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí îíîëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí òóõàé çàðèì àñóóäàë. – Øèíý òîëü. – 1999, ¹ 4 (28), 18-30 äàõü òàëä
30. Ãàíáàò Ä. XX çóóíû àðä÷èëëûí õºãæèë áà Ìîíãîë Óëñ. – Øèíý òîëü. – 2007, ¹1 (58), 5-17 äàõü òàëä
31. Áîëä – Ýðäýíý Ä. Ìîíãîë äàõü òîòàëèòàðèçì: ¿¿ñýë á¿ðäýëò, ¿å øàò, îíöëîã. – Øèíý òîëü. - 2007, ¹2, (59), 17-28 äàõü òàëä
32. Æàìáàë À. Ìîíãîë îðîíä òîòàëèòàð äýãëýì íî¸ðõñîí çàðèì àñóóäàë. – Äîðíî-ªðíº (ØÓÀ-èéí Äîðíî äàõèí, îëîí óëñ ñóäëàëûí õ¿ðýýëýíãèéí óëèðàë òóòìûí ñýòã¿¿ë). 1993, ¹2 (33), 28-35 äàõü òàëä
33. Áóòåíêî À.Ï. Ñîöèîëîãè÷åñêèå âîïðîñû èñòîðèè è òåîðèè òîòàëèòàðèçìà.-Ñîöèîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ.-1998,¹6, ñ. 26-37
34. Áóòåíêî À.Ï. Îñîáåííîñòè êðóøåíèÿ òîòàëèòàðèçìà êîììóíèñòè÷åñêèõ öâåòîâ.-Îáùåñòâåííûå íàóêè è ñîâðåìåííîñòü.-1995, ¹5, ñ. 169-175
35. Çèíîâüåâ À.À. Êîììóíèçì êàê ðåàëüíîñòü. Êðèçèñ êîììóíèçìà. Ì.,1994
36. Ñàìñîí È. Ðàçìûøëåíèÿ î êðàõå êîììóíèçìà.-Ìèðîâàÿ ýêîíîìèêà è ìåæäóíàðîäíûå îòíîøåíèÿ.-1992, ¹10, ñ. 90-97
37. Øëÿïåíòîõ Â.Ý. Ñîâåòñêèé Ñîþç – íîðìàëüíîå òîòàëèòàðíîå îáùåñòâî. Îïûò îáúåêòèâíîãî àíàëèçà. – Ñîöèîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. – 2000. ¹2, ñ. 115-124
38. Ó âýé, Ëþ Ñÿíü÷æóí. Êèòàéñêèå ó÷åíûå î ðàçâàëå Ñîâåòñêîãî Ñîþçà. – Ïðîáëåìû Äàëüíåãî Âîñòîêà. – 2003. ¹1, ñ. 120-129
39. Ìîèñååâ Í.Í. Ðàçìûøëåíèÿ î ñîâðåìåííîé ïîëèòîëîãèè (ïîëèòè÷åñêèå íàóêè: íîâûå ïðîáëåìû). Ì., 1999
No comments:
Post a Comment