Çîõèîã÷ àìüäðàëûíõàà òàëûã òºðëºõ Àâñòðèä, ¿ëäñýí àìüäðëàà Àìåðèêûí íýãäñýí óëñ áîëîí Àíãëèä ºíãºð¿¿ëñýí áºãººä Ãåðìàí ¿çýë ñàíàà ò¿¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Ãåðìàí äàõ ýðõ ÷ºëººã óñòãàñàí õ¿÷í¿¿ä ò¿¿íèé àìüäðàë, óðàí á¿òýýëä íü õ¿÷òýé íºëººëæýý. Íàöèîíàë Ñîöèàëèñòóóäûí õóóëü çºð÷ñºí ¿éëäýë¿¿ä íü òîòàëèòàð ñèñòåì îðøèí áàéæ áîëîõã¿é ãýñýí áàò èòãýëèéã óëàì õ¿÷òýé áîëãîñîí þì. Ãýõäýý á¿ãäýýðýý íýã ç¿éëèéã ñàíàöãààÿ, 15 æèëèéí ºìíº ãåðìàíä èéì ç¿éë áîëíî ãýäýã íü ãåðìàí÷óóäûí 90 õóâüä ìºí ãàäààäûí äàéñíû àæèãëàã÷èäûí õóâüä çºãíºë áàéëàà.
“Ãåðìàíûõ” ãýãäýæ áàéñàí ÿã àäèëõàí îëîí ¿çýãäýë¿¿ä ºä㺺 Àíãëè, Àìåðèêò áèé áîëñîí áà øèíæ áàéäàë íü íýã ÷èãëýë ººä õºãæèæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà: òºðèéã ø¿òýõ íü èõñýæ, “çàéëøã¿é ÷èã õàíäëàãà”-ûã ôàòàëèñò áàéäëààð õ¿ëýýí çºâøººð÷, á¿õ ç¿éëñèéã “çîõèîí áàéãóóëàõ”-ûã (áèä ¿¿íèéã îäîî “òºëºâëºëò” ãýæ íýðëýõ áîëíî) ººãø¿¿ëýí äýìæèæ áàéíà.
ªä㺺 àþóëûí øèíæ òºëºâèéã ýíä ãåðìàíä óõàìñàðëàæ áàéñíààñ èë¿¿ äóòóó óõààð÷ áàéíà. Ãåðìàíä õàìãèéí ýìýãíýëòýé ÿâäàë õàðààõàí ãàðààã¿é áàéõàä õ¿ì¿¿ñèéí äýìæëýãèéã èõýä îëîîä áàéñàí ñîöèàëèñò áîäëîãî íü òýäíèé ¿çýí ÿääàã á¿õ ç¿éëñèéí òºëºº çîãñîõ õ¿÷ ãàð÷ èðýõ çàìûã áýëäýæ ºãñºí þì. Öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñ Ôàøèçì áîëîí íàöèçì íü ºìíºõ ¿åèéí ñîöèàëèñò ÷èã õàíäëàãûã ýñýðã¿¿öýí ãàð÷ èðýýã¿é ãýõäýý ýäãýýð ÷èã õàíäëàãóóäûí ¿ð äàãàâàð þì ãýäãèéã îéëãîæ áàéâ. Òýð òóñìàà ýäãýýð õºäºëãººí¿¿äèéí èõýíõ óäèðäàã÷èä, Ìóññîëèíèãààñ ýõëýýä ñîöèàëèñòóóä ôàøèñò ýñâýë íàöèñòóóä áîëæ õóâèðñàí þì. Îð÷èí ¿åèéí àðä÷èëñàí íèéãýìä Íàöèçìûí á¿õ òóíõàãëàëûã ¿íýí ãîëîîñîî ¿çýí ÿääàã îëîí õ¿í øóóä äàðàíãóéëàëä õºòëºõ çîðèëãûí òºëºº àæèëëàæ áàéíà. Õºãæèë äýâøèëä íºëººëäºã õ¿ì¿¿ñèéí äèéëýíõ íü ñîöèàëèñòóóä áàéäàã. Òýä áèäíèé ýäèéí çàñãèéã óõàìñàðòàéãààð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ, ºðñºë人íò ñèñòåìèéã “òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààð” ñîëèõ õýðýãòýé ãýäýãò èòãýäýã. ¯¿íýýñ ÷ èë¿¿ àþóëòàé ç¿éë áèé áºãººä áèäíèé õè÷ýýë ç¿òãýë ñàéí ñàéõàí èðýýä¿éã áèé áîëãîõ ÿâäàë áîëîâ÷ áèä ¿íýí õýðýãòýý ººðñ人 ÷ ìýäýëã¿éãýýð çîðèëãûíõîî ýñðýã ç¿éëèéã á¿òýýæ áàéíà.
Òºëºâëºëò áà ýðõ ìýäýë
Òºëºâëºã÷èä çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä ýðõ ìýäëèéã áèé áîëãîõ õýðýãòýé áà ýíýõ¿¿ ýðõ ìýäýë íü õ¿í õ¿íýý çàõèðàõ óðüä ºìíº õýçýý ÷ áàéãààã¿é îíöãîé ýðõ þì. Òýäíèé àìæèëò òýä èéì ýðõ ìýäýëä õ¿ð÷ ÷àäñàí ýñýõýýñ õàìààðíà. Ýäèéí çàñãèéã òºâëºðñºí óäèðäëàãààð çîõèöóóëàõàä õýðýã áîëäîã ýðõ ÷ºëººíèé õÿçãààðëàëòàíä àðä÷èëàë ñààä áîëäîã. Ýíäýýñ ýõëýæ òºëºâëºëò àðä÷èëàë õî¸ðûí õîîðîíä ìºðãºëäººí ¿¿ñäýã.
Èõýíõ ñîöèàëèñòóóä èíäèâèäóàëèñò ñèñòåìä áàéäàã õóâü õ¿íèé ýðõ ìýäëèéã íèéãýì ð¿¿ øèëæ¿¿ëýõ çàìààð ýðõ ìýäëèéã óñòãàõ òóõàé á¿òýøã¿é ñàíààã äîòðîî áîäîæ ÿâäàã. Òýä ýíäýýñ þóã õ¿ëýýæ áàéíà âý, ýðõ ìýäëèéã èíãýæ òºâëºð¿¿ëýõ íü öîð ãàíö òºëºâëºãººã õýðýãæ¿¿ëýõýä àøèãëàãäàõ áà ýíý íü ç¿ãýýð ë õóâèð÷èõã¿é á¿ð ýöýñ òºãñãºëã¿éãýýð ºñºí íýìýãääýã. Ýðõ ìýäëèéã çàðèì íýã ãàíö õ¿íèé ãàðò íýãòãýõ íü óðüä ºìíº íü îëîí òîõèîëäîæ áàéñàí áà ýðõ ìýäëèéí õýð õýìæýý íü óðüä ºìíº íü áàéãààã¿éãýýð èõ áîëñîí íü èõýýõýí ºâºðìºö ç¿éë þì. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººíèé çºâëºëèéí ýðõ ìýäýë íü õóâèéí êîìïàíû çàõèðàëóóäûí çºâëºëèéí õàìòûí ýðõ ìýäëýýñ èõã¿é ãýæ ÿðèõ íü á¿õýëäýý õóäàë õóóðìàã ÿâäàë þì. ªðñºë人íò íèéãýìä õýí ÷ ñîöèàëèñò òºëºâëºãººíèé çºâëºëèéí ýðõ ìýäëèéí º÷¿¿õýí áàãà õýñãèéã àøèãëàæ ÷àäàõã¿é. Ýðõ ìýäëèéã ñààðóóëàõ ÿâäàë íü ýðõ ìýäëèéí òóéëûí õýð õýìæýýã áàãàñãàíà ãýñýí ¿ã áºãººä ºðñºë人íò ñèñòåì íü õ¿í õ¿íýý çàõèðàõ ýðõ ìýäëèéã áàãàñãàõàä ÷èãëýãäñýí öîðûí ãàíö ñèñòåì þì.
Ýíý îðîíä àìüäàð÷ áóé öàëèí áàãàòàé, óð ÷àäâàð ìóóòàé àæèëòàíä ººðèéí àìüäðàëàà ººð÷ëºõ ýðõ ÷ºëºº Ãåðìàí äàõ àæèë îëãîã÷îîñ ýñâýë Îðîñ äàõ öàëèí ñàéòàé èíæåíåð, ìåíåæåðýýñ èë¿¿ èõ áèé. Õýðâýý òýð õ¿í àæëàà ñîëèõûã ýñâýë àìüäàð÷ áóé ãàçðàà ººð÷ëºõèéã õ¿ñâýë, õýðâýý òýð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëæ, ÷ºëººò öàãàà õ¿ññýíýýðýý ºíãºð¿¿ëýõèéã õ¿ñâýë ò¿¿íä ÿìàð÷ ñààä òîòãîð òîõèîëäîõã¿é. Áèåèéí àþóëã¿é áàéäàë áîëîí õàðãèñ õ¿÷èí àæèë õèéëãýõýýð õîðèõ ìºí ýðõ ìýäýëòýé íýãýí ò¿¿íèéã äàðàìòëàõ àþóë ãýæ áàéõã¿é. Ìàíàé ¿åèéíõýí õóâèéí ºì÷ áîë ýðõ ÷ºëººíèé õàìãèéí ÷óõàë áàòàëãàà ãýäãèéã ìàðòæýý. Ó÷èð íü ¿éëäâýðëýëèéí àðãà õýðýãñýëèéí õÿíàëò íü õóâü õ¿í áîëîõûíõîî õóâüä þó õèéõýý ººðñ人 øèéääýã, áèå äààí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã îëîí õ¿ì¿¿ñèéí äóíä õóâààãäñàí áàéäàãò áàéãàà þì. ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ àðãà õýðýãñýë íýã õ¿íèé ãàðò îðâîë ýíý íü íýð òºäèé “íèéãìèéíõ” ãýíý ¿¿ ýñâýë äàðàíãóéëàã÷ûíõ ãýíý ¿¿, ýíýõ¿¿ õÿíàëòûã òîãòîîæ áóé õýí ÷ áèäíèéã á¿ðýí õÿíàíà. Õóâü õ¿íèé ãàðò ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäýë ãýæ íýðëýæ áóé ç¿éë àëáàäëàãûí õýðýãñýë áîëæ áîëîõ ÷ õýçýý ÷ õóâü õ¿íèé àìüäðàëûã á¿õýëä íü õÿíàæ ÷àäàõã¿é. Õýðâýý ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäýë òºâëºð÷ óëñ òºðèéí ýðõ ìýäëèéí àðãà õýðýãñýë áîëâîë õàðààò áàéäëûí õýìæýý áîîë÷ëîëîîñ íýã èõ ÿëãàãäàõ þìã¿é áîëíî. Óëñ îðîí äîòîðõè öîðûí ãàíö àæèë îëãîã÷ íü òºð áîë ýñýðã¿¿öýë ¿ç¿¿ëýõ íü ààæìààð ºëñºæ ¿õíý ãýñýí ¿ã ãýæ õýëæ áîëíî.
Èíäèâèäóàëèçì íü ñîöèàëèçì áîëîí òîòàëèòàðèçìûí áóñàä á¿õ õýëáýðýýñ ýðñ ÿëãààòàé áºãººä õóâü õ¿íèéã õ¿íäýòãýäýã õðèñòèéí øàøèí äýýð òóëãóóðëàñàí áà ñ¿ñýã áèøðýëèéã õ¿ñ¿¿øòýé áîëãîæ áóé ç¿éë áîë õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí àâüÿàñ áèëèã, ñîíèðõîëîî ÷ºëººòýé õºãæ¿¿ëæ áóé ÿâäàë þì. Ýíýõ¿¿ ôèëîñîôè íü ñýðãýí ìàíäàëòûí ¿åýñ õºãæèæ ýõýëñýí áºãººä áèäíèé ìýäýõ áàðóóíû ñî¸ë èðãýíøèëä òàðõàí äýëãýðñýí þì. Íèéãìèéí õºãæëèéí ¿íäñýí ÷èãëýë íü õóâü õ¿íèéã ôåîäàëûí íèéãìèéí õ¿ëýýñíýýñ ÷ºëººëºõ ÿâäàë áàéâ.
Õóâü õ¿íèé ýð÷ õ¿÷èéã ñóëëàí òàâüñàíû õàìãèéí ãîë ¿ð ä¿í íü ìàãàäã¿é øèíæëýõ óõààíû ãàéõàëòàé ºñºò äýâøèë áàéæ áîëîõ þì. Ǻâõºí àæ ¿éëäâýðèéí ýðõ øèíý ìýäëýãèéã ÷ºëººòýé àøèãëàõ, ººðèé㺺 ýðñäýëä îðóóëíà ãýäãýý ìýäýæ áàéñàí ÷ ãýñýí á¿ãäèéã òóðøèí ¿çýõ çàìûã íýýæ ºãñºí áºãººä øèíæëýõ óõààí ñ¿¿ëèéí 150 æèëä äýëõèé åðòºíöèéí ä¿ð òºðõèéã ººð÷èëñºí àãóó îëîëòóóäûã îëñîí þì. Õ¿íèé øèíèéã ñàíàà÷ëàõ ÷àäâàðûã õààæ áàéñàí õîðèã ñààä àðèëñàíààð õ¿í èë¿¿ ºðãºí õ¿ðýýíèé õýðýãöýý øààðäëàãóóäûã õàíãàõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áàéíà. XX çóóíû ýõýí ãýõýä áàðóóíû åðòºíöèéí àæèë÷èí ìàòåðèàëëàã òàâ òóõ, àþóëã¿é áàéäàë, õóâèéí áèå äààñàí áàéäëûí ò¿âøèíä õ¿ðñýí áà 100 æèëèéí ºìíº èéì áàéäàë áîëîìæã¿é ìýò ñàíàãäàæ áàéâ. Ýíýõ¿¿ îëîëò àìæèëòûí óòãà ó÷èð íü õ¿ì¿¿ñèéí äóíä ýðõ ìýäëèéí òóõàé øèíý òºñººëºë, àæ àìüäðàëàà ñàéæðóóëàõ õÿçãààðã¿é áîëîìæûí òàëààðõè èòãýë ¿íýìøëèéã áèé áîëãîõîä áàéâ. Îëæ àâñàí ç¿ëñ íü áàò íàéäâàðòàé, ìºíõèéí ìýò ñàíàãäàõ áîëæ, íýãýíò á¿ãäèéã íü îëæ àâñàíààð õºãæëèéí õóðä óäààí ìýò ñàíàãäàõ áîëñîí þì. ¯¿íýýñ ãàäíà ýíýõ¿¿ äýâøëèéã áèé áîëãîñîí õýì õýìæýýí¿¿ä õºãæëèéã õóðäàñãàõàä ñààä áîëæ áóé ó÷èð ¿òýð ò¿ðãýí ¿ã¿é õèéõ õýðýãòýé ìýò ñàíàãäàõ áîëæýý. ¿¿íèéã ëèáåðàëèçìûí îëñîí îëîëò íü ººðèé㺺 óíàãààõ øàëòãààí áîëñîí ãýæ õýëæ áîëîõ þì.
Óõààëàã áóñ õ¿í XIX çóóíû ýäèéí çàñãèéí çàð÷ìóóä äºíãºæ ýõëýë áàéñàí ìºí áèäíèé õºäºëñºí ãàðààíû øóãàìàí äýýð õºãæèë äýâøëèéí ãàéõàìøèãòàé áîëîìæóóä áàéñàí ãýäýãò ýðãýëçýõ áàéñàí. Ãýâ÷ îäîî íî¸ðõîæ áóé ¿çëýýð áîë ÷ºëººò íèéãýìä áàéäàã ººðºº àÿíäàà ¿¿ñýí áèé áîëäîã õ¿÷èéã ÿàæ ñàéí àøèãëàõ âý ãýäýã àñóóëò ¿åý ºíãºðººñºí. Ëèáåðàëèçìààñ òàòãàëçñàíààð ñîöèàëèçì ò¿¿íèé èë¿¿ ðàäèêàë õýëáýð ýñâýë “çîõèîí áàéãóóëàëò”, “òºëºâëºëò” ãýñýí ç¿éëñ Ãåðìàíä áèåëýëýý îëñîí íü ÷óõàë àñóóäàë þì. XIX çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ XX çóóíû ýõíèé õàãàñò Ãåðìàí÷óóä ñîöèàëèçìûí îíîë, ïðàêòèê äýýð íýëýýä àìæèëò îëñîí áºãººä ºíººäºð Îðîñóóä õ¿ðòýë Ãåðìàí÷óóäûí îðõèñîí ç¿éëñèéã èõýýõýí õýìæýýãýýð òýýæ ÿâæ áàéíà. Ãåðìàí÷óóä íàöèñòóóäààñ á¿ð ºìíº ëèáåðàëèçì, àðä÷èëàë, êàïèòàëèçì, èíäèâèäóàëèçì ðóó äàéð÷ áàéâ.
Íàöèñòóóäààñ íýëýýä ºìíº Ãåðìàí, Èòàëèéí ñîöèàëèñòóóä Íàöèñòóóä áîëîí Ôàøèñòóóäûí ¿ð àøèãòàéãààð àøèãëàæ áàéñàí àðãà òåõíèê¿¿äèéã õýðýãëýæ áàéëàà. Õ¿íèé þìñ ¿çýãäýëèéí òàëààðõè ¿çýë áîäëûã ÷èãë¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ, õóâü õ¿íèé àìüäðàëûí òóðø äàõ ¿éë àæèëëàãààã ººðòºº õàìààðóóëäàã óëñ òºðèéí íàìûí ¿çýë ñàíààã ñîöèàëèñòóóä àíõ àìüäðàë äýýð õýðýãëýñýí þì. Õ¿¿õä¿¿äèéã áàë÷èð áàéõàä íü ¿çýë áîäëûã íü óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ òºðèéí áàéãóóëëàãàä ýëñ¿¿ëäýã õ¿ì¿¿ñ áîë ôàøèñòóóä áóñ ñîöèàëèñòóóä þì. Ãèø¿¿äýý ººð ¿çýë áîäîëä àâòóóëàõã¿éí òóëä íàìûí êëóáóóäàä ñïîðòûí àðãà õýìæýý, òîãëîîì, õºë áºìáºãèéí òýìöýýí, ÿâãàí àÿëàëûã çîõèîí áàéãóóëàõ ñàíààã ôàøèñòóóä áóñ ñîöèàëèñòóóä àíõ áîäîæ îëæýý. Íàìûí ãèø¿¿í õ¿í áóñäààñ ìýíä÷èëýõ õýëáýð, ¿ã õýëýõ àðãà áàðèëààðàà ÿëãàãäàõ ¸ñòîé ãýæ ñîöèàëèñòóóä àíõ ÿðüæýý. Ñîöèàëèñòóóäûí “¿¿ð” õýëáýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, õóâèéí àìüäðàëûã òîãòìîë õÿíàõ àðãà áàðèë íü òîòàëèòàð íàìûí ¿íäñýí õýâ ìàÿãèéã áèé áîëãîñîí þì. Ãèòëåð çàñãèéí ýðõýíä ãàðñàíààð ëèáåðàëèçì Ãåðìàíä ìºõñºí þì. Ñîöèàëèçì ëèáåðàëèçìûã áóëøèëæýý. Ñîöèàëèçìààñ ôàøèçì ðóó øèëæèõ øèëæèëòèéã îð÷èíä íü àæèãëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õî¸ð ñèñòåìèéí õîîðîíä äîõ õîëáîî óëàì á¿ð òîäîðõîé áîëæ áàéñàí áîëîâ÷ àðä÷èëñàí óëñàä õ¿í àìûí îëîíõè íü ñîöèàëèçì áà ýðõ ÷ºëºº õî¸ð õîîðîíäîî çîõèöîæ áîëíî ãýäýãò èòãýñýýð áàéëàà. Òýä ñ¿¿ëèéí õýäýí ¿åèéíõýíèé àãóó óòîïè áîëîõ àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì íü áèåëýøã¿é ãýäãèéã, ¿¿íèé òºëºº ç¿òãýõ íü á¿õýëäýý ººð ç¿éëèéã áèé áîëãîäîãèéã, ýðõ ÷ºëººã á¿ðýí óñòãàäàã áîëîõûã îéëãîæ ÷àäààã¿é þì. “Óëñ îðîí ãàçàð äýëõèé äýýðõè òàì áîëæ áàéãàà íü õ¿í ººðºº ¿¿íèéã äèâààæèí áîëãîõ ãýæ çîðüæ áàéãààãààñ ¿¿äýëòýé” ãýñýí ¿ã áàéäàã.
ªíººäºð Àíãëè, Àìåðèêèéí íýãäñýí óëñàä ëèáåðàë ¿çëýýñ òàòãàëçàæ áàéãààã õàðàõàä ñýòãýë çîâíèõã¿é áàéõûí àðãàã¿é. Íàöèîíàë ñîöèàëèçì íü îëîí òîîíû çîõèîë÷èäûí áýëòãýñýí îð÷èíä àìæèëò îëñîí áºãººä òýäíèé óðèà ëîîçóí íü “Êîíñåðâàòèâ ñîöèàëèçì” áàéâ. “Êîíñåðâàòèâ ñîöèàëèçì” íü ºíºº ¿åä áèäíèé äóíä çîíõèëæ áóé ÷èã õàíäëàãà þì.
Òºëºâëºëòèéí ëèáåðàë àðãà çàì
“Òºëºâëºëò” èéíõ¿¿ äýëãýðýýä áàéãàà íü õ¿í áîëãîí ¿¿íèéã õ¿ñäýãò îðøèíî. Áèä ººðñäèéí ýíãèéí àñóóäëóóäûã àëü áîëîõ õÿëáàð øèéäýõèéã îðîëääîã. Îð÷èí ¿åèéí òºëºâëºã÷èä áîëîí ëèáåðàë ¿çýëòýí¿¿äèéí õîîðîíä äîõ ìàðãààí áèä ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõ人 ñèñòåì÷ëýãäñýí òºñººëºëèéã õýðýãëýõ ¸ñòîé ãýäýã äýýð ÿâàãäàõã¿é áàéãàà þì. Ýíý áîë ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ õàìãèéí øèëäýã àðãà çàìûí òóõàé ìàðãààí þì. Àñóóäëûí ìºí ÷àíàð õóâü õ¿íèé ìýäëýã ÷àäâàð, ñàíàà÷ëàãà íü àìæèëòòàé òºëºâëºõºä øààðäëàãàòàé õ¿ðýý õÿçãààð á¿õèé îð÷èíã áèé áîëãîõîä, ýñâýë áèä çóðàã òºñëèéí äàãóó ýäèéí çàñãèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëæ, ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé þó ãýäýãò áóñ õýí þó àâàõ òàëààðõè òºëºâëºã÷èäèéí òîäîðõîé ¿çýë áîäîëä òîõèðóóëæ íèéãìèéí áàÿëàãûã óõàìñàðòàéãààð óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä áàéãàà þì.
Äîãìàòèê Laissez faire õàíäëàãààð òºëºâëºæ áóé ñ¿¿ëèéí ¿åèéí òºëºâëºëòèéí õýëáýðèéã ýñýðã¿¿öñýí ýñýðã¿¿öýëòýé õîëèæ õóòãàõã¿é áàéõ íü ÷óõàë þì. Ëèáåðàë àðãóìåíò íü ¿ëäýæ õîöîðñîí ç¿éëñèéã áàéãàà òýð áàéäëààð íü õàìãààëäàãã¿é; ýíý íü ºðñºë人íèé õ¿÷èéã õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ àðãà õýðýãñýë áîëãîæ ¿ð àøèãòàé àøèãëàõûã äýìæäýã. Ýíý íü ¿ð àøèãòàé ºðñºë人í áîë õóâü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ áóñàä àðãààñ õàìãèéí ñàéí íü ãýñýí èòãýë ¿íýìøèë äýýð ñóóðèëäàã. ºðñºë人íèéã øóäàðãà ÿâóóëàõàä ñàéòàð áîäîæ áîëîâñðóóëàãäñàí ýðõ ç¿éí òîãòîëöîî øààðäëàãàòàé þì. ªðñºë人í íü èõýíõ íºõöºë áàéäàëä òîõèðäîã õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà þì. Ýíý íü “íèéãìèéí óõàìñàðòàé õÿíàëòûã” õóâèàðëàäàã áºãººä áèå õ¿íä ¿¿íòýé õîëáîîòîé ãàðç õîõèðîëûã íºõºõ õàíãàëòòàé àæëûí áàéðíû õýòèéí òºëºâèéã øèéäýõ áîëîìæ îëãîäîã. ºðñºë人íèéã àìæèëòòàé àøèãëàõàä çàñãèéí ãàçðûí çàðèì íýã õýëáýðèéí õºíäëºíãèéí îðîëöîî ñààä áîëäîãã¿é. Æèøýýëáýë: àæëûí öàãèéã õÿçãààðëàõ, ýð¿¿ë àõóéí òîäîðõîé ñòàíäàðòûã áèåë¿¿ëýõèéã øààðäàõ, ºðñºë人íèéã õàìãààëàõ ÿâäàëòàé á¿ðýí íèéöñýí íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ºðãºí òîãòîëöîîãîîð õàíãàõ îðíî. ªðñºë人íò òîãòîëöîî áèåëýõ áîëîìæã¿é òîäîðõîé ñàëáàðóóä áàéäàã. Æèøýýëáýë îéã¿éæ¿¿ëýëò ýñâýë ¿éëäâýðèéí óòààíû õîðòîé íºëººã òóõàéí ºì÷èéí ýçýíòýé íü òîõèðîëöîõã¿éãýýð õÿçãààðëàõ áîëîìæã¿é. Ãýâ÷ áèä ºðñºë人í õýâèéí ÿâàãäàõ áîëîìæã¿é òèéì íºõöºëä øóóä çîõèöóóëàëòàíä òóëãóóðëàõ õýðýãòýé. ºðñºë人íèéã àëü áîëîõ ¿ð àøèãòàé áàéëãàõ òèéì íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ, îâ çàëü ìýõýýñ ñýðãèéëýõ, ìîíîïîëûã óñòãàõ ãýñýí ýäãýýð çàð÷ìóóäûã áèåë¿¿ëýõèéí òóëä òºðèéí îðîëöîî çàéëàøã¿é õýðýãòýé. Ýíý íü ºðñºë人í áîëîí òºâëºðñºí óäèðäëàãà õî¸ðûí õîîðîíä äîõ “äóíäàæ çàìûã” îëîõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ã áèø þì. Ò¿¿í÷ëýí ºðñºë人í íü çîõèöóóëàëòûí çàðèì íýã õîëüöûã òýñâýðëýæ ÷àääàã áàéíà. ªðñºë人í áîëîí òºâëºðñºí óäèðäëàãà íü òºãñ áóñ, õîëèìîã áàéäàëòàé áàéâàë ÿäìàã, ¿ð àøèã ìóóòàé àðãà õýðýãñýë áîëäîã áà àëü íü ÷ íîì ¸ñîîðîî àæèëëàõã¿é ãýñýí ¿ã þì. Òºëºâëºëò áà ºðñºë人í íü ºðñºë人íèé ýñðýã òºëºâëºñºí ¿åä áóñ õàðèí ºðñºë人íèéã òºëºâëºõ ¿åä ë õîñëîæ áîëäîã. Áèäíèé òºëºâëºëòèéí ýñðýã ÷èãëýñýí á¿õ ø¿¿ìæëýë ãàãöõ¿¿ ºðñºë人íèé ýñðýã òºëºâëºëò ð¿¿ ÷èãëýñýí áîëíî.
Àãóó èõ Óòîïè
Ýäèéí çàñãèéí á¿õ ¿éë àæèëëàãààã òºâëºðñºí óäèðäëàãààð óäèðäàõûã øààðääàã àðä÷èëñàí íèéãýìä àìüäàð÷ áóé õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõè íü ñîöèàëèçì áà õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã õîñëóóëæ áîëíî ãýäýãò îäîî õ¿ðòýë èòãýñýýð áàéãààä ýðãýëçýõ ç¿éë áàéõã¿é. Îëîí ñýòãýã÷èä ñîöèàëèçì áîë ýðõ ÷ºëººíèé õàìãèéí àþóëòàé äàéñàí ãýäãèéã àëü ýðò òàíèí ìýäñýí þì.
ªíºº ¿åä ñîöèàëèçì àíõ ¿¿ññýí öàãààñàà àâòîðèòàð õýëáýðòýé áàéñàí ãýäãèéã ñàíàõ íü õîâîð áîëæýý. Ýíý íü Ôðàíöûí õóâüñãàëûí ëèáåðàëèçìûí õàðèó ýñýðã¿¿öýë õýëáýðýýð íýëýýä íýýëòòýé ýõýëñýí þì. ¯¿íèé ¿íäýñ ñóóðèéã òàâüñàí Ôðàíöûí çîõèîë÷èä òýäíèé ñàíàà íü ïðàêòèêò ãàãöõ¿¿ õ¿÷òýé äàðàíãóéëàëûí òºðèéí ¿åä õýðýãæèõ áîëíî ãýäýãò á¿ðýí èòãýëòýé áàéâ. Îð÷èí ¿åèéí òºëºâëºã÷èäèéí àíõäàã÷ Ñåíò- Ñèìîí ò¿¿íèé ãàðãàæ èðñýí òºëºâëºëòèéí çºâëºëä çàõèðàãäàõã¿é áàéãàà õ¿ì¿¿ñ “Ìàëòàé àäèë ò¿âøèíä” áàéõ áîëíî ãýæ óðüä÷èëàí ñàíóóëæ áàéëàà.
Õýí ÷ óëñ òºðèéí àãóó èõ ñýòãýã÷ Äå Òîêâèëë øèã àðä÷èëàë ñîöèàëèçìòàé ýâëýðýøã¿é çºð÷èëòýé ãýäãèéã èë¿¿ òîäîðõîé õàðæ ÷àäààã¿é þì. “Àðä÷èëàë õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººíèé õ¿ðýýã ºðãºòãºäºã” ãýæ òýðýýð õýëæýý. “Àðä÷èëàë õ¿í áîëãîíä áîëîìæòîé á¿õ ¿íýò ç¿éëñèéã õ¿ðòýýäýã áîë ñîöèàëèçì õ¿í á¿ðèéã åð人 ë àãåíò, òîî øèðõýã áîëãîäîã” ãýæ òýðýýð 1848 îíä õýëæýý. Àðä÷èëàë, ñîöèàëèçì õî¸ðò òýãø ýðõ ãýñýí ¿ãíýýñ ººð íèéòëýã ç¿éë áàéõã¿é. Ãýõäýý ÿëãààã íü àíõààðàõ õýðýãòýé: àðä÷èëàë òýãø ýðõèéã ýðõ ÷ºëººíººñ áèé áîëãîäîã áîë ñîöèàëèçì òýãø ýðõèéã õÿçãààðëàëò áîîë÷ëîëîîð áèé áîëãîäîã. Èéì ñýæèã á¿õèé ç¿éëñèéã àðèëãàæ ýðõ ÷ºëººã õ¿ñäýã ìýò óëñ òºðèéí õ¿÷èðõýã ñýäëèéã äýìæäýãýý õàðóóëàõûí òóëä ñîöèàëèñòóóä “øèíý ýðõ ÷ºëºº” ãýñýí àìëàëòûã ìàø èõýýð àøèãëàõ áîëñîí áàéíà. Ñîöèàëèçì íü “ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëººã” áèé áîëãîäîã áà ýíä óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëºº ÿìàð ÷ “¿íý öýíýã¿é” áàéäàã.
Ýíýõ¿¿ àðãóìåíòýý ¿íýìøèëòýé áîëãîõûí òóëä “ýðõ ÷ºëºº” ãýñýí ¿ãíèé óòãûã îâæèí ººð÷èëñºí þì. Ýíý ¿ã óðüä ºìíº íü àëáàäëàãààñ, áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí äóð çîðãûí ýðõ ìýäëýýñ ÷ºëººòýé áàéõ ãýñýí óòãàòàé áàéëàà. Îäîî ýðõ ÷ºëººã áèäíèé ñîíãîõ áîëîëöîîã õÿçãààðëàí íºõöºë áàéäëûí õ¿ëýýñíýýñ ÷ºëººëºõ ýðõ ÷ºëºº õýìýýí îéëãîõ áîëæýý.
Ýðõ ÷ºëºº ýíý óòãààðàà åð人 ýðõ ìýäýë áóþó ýä áàÿëàãûí ººð íýð áîëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ øèíý ýðõ ÷ºëººíèé øààðäëàãà íü åð人 ýä áàÿëàãèéã õóâèàðëàõ õóó÷èí øààðäëàãà áîëæ òààð÷ áàéëàà.
Òºëºâëºãººò ýäèéí çàñàã ºðñºë人íò ñèñòåìýýñ èë¿¿ èõ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ áîëíî ãýñýí ¿çýë èõýíõ îþóòíóóäûí õóâüä àñóóäàë áàéõàà áîëèí îðõèãäæýý. Ýíýõ¿¿ õóäàë õóóðìàã èòãýë íàéäâàð ìààíü áèäíèéã òºëºâëºëòèéí çàì ðóó ÿâóóëæ áàéíà.
Ìàíàé îð÷èí ¿åèéí ñîöèàëèñòóóä èë¿¿ èõ ýðõ ÷ºëºº áèé áîëãîõ íü ãàðöààã¿é áîäèò ç¿éë õýìýýí àìëàæ áàéãàà áîëîâ÷ ñîöèàëèçìûí èë ãàðààã¿é áàéãàà ¿ð äàãàâàð, “ôàøèçì” áà “êîììóíèçìûã” òºð¿¿ëäýã íºõöºë áàéäàë ãàéõìààð àäèë áàéãààã ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àæèãëàã÷èä øàãøèí ãàéõàæ áàéíà. Ïèòåð Äðàêåð 1939 îíä áè÷èõäýý: “Ìàðêñûí çààñàí ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàëä õ¿ðýõ èòãýë ¿íýìøèë á¿ðýí ñ¿éðñýí íü Îðîñ îðíûã Ãåðìàíû çàìíàæ ÿâñàí ýðõ ÷ºëºº, òýãø áàéäàëã¿é òîòàëèòàð íèéãýì áàéãóóëàõ çàìààð ÿâàõàä õ¿ðãýæýý. Ôàøèçì êîììóíèçì õî¸ð íýã èæèë ç¿éë áèø þì. Ôàøèçì áîë êîììóíèçì õîîñîí ÷àíàðàà õàðóóëñíû äàðàà áèé áîëäîã øàò áºãººä îðîñ îðîí áîëîí Ãèòëåðèéí ºìíºõ ¿åèéí Ãåðìàí òèéì áîëñîí þì” ãýæýý.
1933 îíîîñ ºìíºõ Ãåðìàí äàõ êîììóíèñò áîëîí ôàøèñò õºäºëãººí¿¿äèéí çýðýã äýâ, áè÷èã áàðèìòûã ¿çýõ îþóí ñýòãýëãýý íü à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé áèø þì. Çàëóó êîììóíèñòûã ôàøèñò áîëãîí õóâèðãàõ þì óó áóöààãààä óðâóóëàõàä õè÷íýýí õÿëáàð áàéäãèéã õî¸ð íàìûí ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã÷èä ñàéí ìýääýã áàéæýý. Êîììóíèñòóóä áîëîí íàöèñòóóä áóñàä íàìòàé ìºðãºëäºõººñºº èë¿¿ ººð õîîðîíäîî ìºðãºëäºõ íü îëîí áàéñàí áà ó÷èð íü òýä òîäîðõîé õýâ øèíæèéí óõàìñàð á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã òàëäàà òàòàõûí òºëºº òýìöýæ, áèå áèåý áóðóó íîìòîí ìýò ¿çýí ÿääàã áàéâ. Òýäíèé ¿éë àæèëëàãàà íü òýäíèéã õè÷íýýí îéðîëöîî òºñººòýé áàéñíûã õàðóóëäàã. Õî¸ð íàìûí àëü àëèíû õóâüä òýäýíòýé îãò àäèëã¿é, ãîë äàéñàí íü õóó÷èí ìàÿãèéí õ¿í áóþó ëèáåðàë ¿çýëòýí áàéæýý. Êîììóíèñòóóäûí õóâüä íàöèñò, íàöèñòûí õóâüä êîììóíèñò, õýí õýíèé íü õóâüä ñîöèàëèñò áîë òàëäàà ýëñ¿¿ëæ áîëîõ çîõèõ çàí ÷àíàð á¿õèé õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áîë õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººíä ¿íýõýýð èòãýäýã õ¿íòýé ýâëýðýõã¿é ãýäãýý àëü àëü íü ìýääýã áàéâ.
Áèäýíä àìëàñàí ýðõ ÷ºëººíèé çàì æèíõýíý õýðýã äýýðýý áîîë÷ëîëä õ¿ðýõ äàðäàí çàì áàéëàà. Àðä÷èëàë òºëºâëºëòèéí çàìààð ÿâáàë ÿìàð ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ âý ãýäãèéã îëæ õàðàõ òèéì ÷ õýö¿¿ áèø. Òºëºâëºëòèéí çîðèëòèéã “á¿õ íèéòèéí ñàéí ñàéõàí” ãýñýí á¿äýã áàäàã íýð òîìü¸îãîîð òîäîðõîéëîí áè÷äýã. Õ¿ðýõ ¸ñòîé òºãñãºëä õ¿ðýõýä ÿìàð ÷ áîäèò ãýðýý õýëöýë òýíä áàéäàãã¿é áºãººä õ¿ì¿¿ñèéí çºâøèëöºëèéí ¿ð ä¿í íü òºâëºðñºí òºëºâëºëò áàéõ ¸ñòîé, þóíû òºëºº ÿâæ áàéãààãàà òîõèðîëöîõã¿é áîë õýðâýý á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ õ¿ññýí ãàçàð ëóóãàà òîõèðîëöîëã¿éãýýð õàìòäàà àÿëàë õèéõýýð ÿâæ áàéãàà áîë: ¿ð ä¿íä íü òýä òýäíèé äèéëýíõ íü õ¿ñýõã¿é áàéãàà àÿëàëûã õèéõ õýðýãòýé áîëîõ áàéõ.
Àðä÷èëñàí õóðàë ÷óóëãàí òºëºâëºëòèéí òîâ÷îî øèã ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ ÷àäàõã¿é. Òýä á¿õ ç¿éëñ äýýð ãýðýý õýëýëöýýð õèéæ ÷àäàõã¿é áºãººä ¿íäýñíèé ýä áàÿëàãûã óäèðäàí çàðöóóëàõ ¿éë àæèëëàãààíû áîëîìæòîé àðãà çàìûí òîî òîéìã¿é èõ þì. Èõ õóðàë àëõàì àëõàìààð àõèæ, òîõèîëäîë á¿ð äýýð áóóëò õèéõ çàìààð çàðèì íýã òºñºë äýýð çºâøèëöºæ ÷àäëàà ÷ ãýñýí ýöýñòýý ýíý íü õýíä ÷ òîõèðîõã¿é.
Ýäèéí çàñãèéí òºëºâëºãººã èéì õýëáýðýýð õèéõ íü àðä÷èëñàí ¸ñîîð öýðãèéí êîìïàíèò àæèëëàãààã àìæèëòòàé òºëºâëºõººñ äîð, á¿ð áîëîìæ ìàø áàãà áàéõ áîëíî. Ñòðàòåãè òºëºâëºãººã áîë åêñïåðò¿¿äýä äààëãàõààñ ººð àðãàã¿é. Àðä÷èëàë èéì àðãà çàìààð ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñàëáàð á¿ðèéã òºëºâëºæ ÷àäëàà ÷ ãýñýí ýäãýýð ñàëàíãèä òºëºâëºãººã á¿õýë íýãäìýë áîëãîõ àñóóäàëòàé í¿¿ð òóëàõ õýðýãòýé áîëíî. Çàðèì íýã çºâëºë ýñâýë õóâü õ¿í ººðñ人 õàðèóöëàãà õ¿ëýýæ, áèå äààí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ îëãîõûã óëàì èõýýð øààðäñààð áàéõ áîëíî.
Ýäèéí çàñãèéí äàðàíãóéëàã÷ ãàð÷ èðýõ íü òºëºâëºëòèéí çàì äàõ îíöãîé ¿å øàò þì. Óëìààð õÿçãààðã¿é ýðõ ìýäýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîäîã õóóëü òîãòîîõ ýòãýýä äîðîéòäîã. Á¿õýë ñèñòåì äàðàíãóéëàëûí òîãòîëöîî ðóó ÿâàõ áºãººä ýíä òºðèéí òýðã¿¿í íü àðä ò¿ìíèé ñàíàëààð ãàð÷ èðýõ áîëîâ÷ ò¿¿íä ººðèéí äóðààð ñàíàëûã ººð÷ëºõ á¿õ ýðõ ìýäýë áèé. Òºëºâëºëò íü äàðàíãóéëàë ðóó õºòëºäºã áºãººä ÿàãààä ãýâýë äàðàíãóéëàë íü ºðãºí õ¿ðýýíèé òºâëºðñºí òºëºâëºãººã áîëîìæòîé áîëãîõîä õýðýãòýé àëáàäëàãûí õàìãèéí ¿ð àøèãòàé õýðýãñýë þì. Ýðõ ìýäýë àðä÷èëñàí æóðìààð õýëýëöýãäñýíýýð äóð çîðãûí áàéäàëä îðäîãã¿é; ýíý íü äóð çîðãîîð áîëîõîîñ ñýðãèéëäýã ýðõ ìýäëèéí ýõ ¿íäýñ áèø þì; äàðàíãóéëàëààñ ÷ºëººòýé áàéõ ãýñýí ºðãºí òàðõñàí èòãýë ¿íýìøëèéã çºâòãºõ àðãàã¿é áºãººä ýðõ ìýäýë õÿçãààðëàãäàõ ¸ñòîé. Àðä÷èëàë çºâ õýëáýðýý îëñîí ÷ ýíý íü ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã òºâëºðñºí çàìààð óäèðäàæ áàéãàà áîë æèíõýíý “ïðîëåòàðûí äàðàíãóéëàë” áîëæ õóâèðàí àëü ÷ àâòîêðàò äýãëýìèéí õèéæ áàéñàí øèã õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã á¿ðýí óñòãàíà.
Öîð ãàíö çîðèëãûã ã¿éöýëä¿¿ëýõèéí òóëä íèéãýì á¿õýëäýý áàéíãà óäèðäàãäàæ áàéãàà ¿åä õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëºº îðøèõ àðãàã¿é. Áèä õÿçãààðëàãäìàë áàéäëûã äàéíû ¿åä áèåýðýý ìýäýðäýã áºãººä áàðàã á¿õ ç¿éëñèéã çàéëàøã¿é, ÿàðàëòàé õýðýãöýýíä çîðèóëñàíû ¿íý öýíý íü ýöñèéí ýöýñò áèäíèé õàìãààëæ èðñýí ýðõ ÷ºëºº áàéäàã. ªºðñäèéí áèé áîëãîñîí ýíõ òàéâíû òºëºº ç¿òãýõ, äàéíû çîðèëãûí òºëºº õèéõ òóõàé ãî¸ìñîã õýëö¿¿ä íü á¿ðýí òººðºãäºëä îðóóëäàã áà èðýýä¿éãýý èë¿¿ àþóëã¿é áîëãîõûí òóëä ýðõ ÷ºëººã ò¿ð çóóð çîëèîñëîõ íü áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí àøèã ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ ýðõ ÷ºëººã çîëèîñëîõ íü øàë ººð ç¿éë þì.
Ñîöèàëèçìààñ ôàøèçì ðóó øèëæèõ øèëæèëòèéã ãàçàð äýýð íü õàðñàí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ýíý õî¸ð ñèñòåìèéí õîîðîíä äîõ õîëáîî òîäîðõîé áàéäàã. Ñîöèàëèñò õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà íü ýðõ ÷ºëººã óñòãàæ áóé ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí õýäýí ¿åèéíõýíèé àãóó óòîïè áîëîõ àðä÷èëñàí ñîöèàëèçì íü àìàðõàí áèåëýõã¿é.
ßàãààä õàìãèéí ìóó íü çàñãèéí
ýðõýíä ãàðäàã âý
Àìåðèêûí ýñâýë Àíãëèéí “ôàøèñò” äýãëýì Èòàëèéí ýñâýë Ãåðìàíû õóâèëáàðààñ íýã èõ ÿëãàðàõã¿é ãýäýãò á¿ðýí èòãýëòýé áàéæ áîëîõ áà õýðâýý øèëæèëòèéã õ¿÷èðõèéëýë äàãàëäàõã¿é áàéñàí áîë áèä óäèðäàã÷èäûã èë¿¿ ñàéíààð õ¿ëýýæ àâàõ áàéñàí ãýäýãò ýðãýëçýõã¿é áàéæ áîëíî. Ýíý íü ìàíàéä ôàøèñò ñèñòåì ¿¿ñëýý ãýõýä áóñàä îðíûõîîñ èë¿¿ õ¿ì¿¿íëýã áàéíà ãýñýí ¿ã áèø þì. Òîòàëèòàð ñèñòåìèéí õàìãèéí ìóó ìóóõàé ¿çýãäýë¿¿ä ýðò îðîé õýçýý íýãýí öàãò çàéëàøã¿é ¿¿ñýí áèé áîëíî ãýäýãò èòãýæ áîëîõ ¿íäýñ¿¿ä áèé.
Ýäèéí çàñãèéí àìüäðàëûã òºëºâëºõ ãýæ áóé àðä÷èëñàí òºðèéí ç¿òãýëòýí íýí óäàëã¿é íýã áîë äàðàíãóéëàëä øèëæèõ, ýñâýë ººðèéí òºëºâëºãººã îðõèõ õî¸ðûí íýãèéã øèëýõ àöàí øàëààíä îðîõ áºãººä ìºí ¿¿íèé íýãýí àäèë äàðàíãóéëàã÷ íýã áîë ¸ñ ñóðòàõóóíû ýíãèéí çàð÷ìààñ òàòãàëçàõ ýñâýë äàìïóóðàõ, ýíý õî¸ðûí íýãèéã øèëýõ äýýð òóëíà. ×óõàì èéì ó÷èðààñ òîòàëèòàðèçì ðóó ÷èãëýæ áóé íèéãýìä øóäàðãà áóñ, áîäëîãîã¿é õ¿ì¿¿ñ àìæèëò îëîõ èõýýõýí íàéäëàãàòàé áàéäàã. ¯¿íèéã àæèãëàäàãã¿é õ¿í òîòàëèòàðèçìûã áàðóóíû èíäèâèäóàëèñò ñî¸ë èðãýíøëýýñ çààãëàæ áàéäàã àíãàë áàéäãèéã ìýäýýã¿é áàéãàà õýðýã þì. Äàðàíãóéëàã÷ äýã æóðìàíä ñàéí äóðààðàà çàõèðàãääàã, ò¿¿íèéãýý áóñàä õ¿ì¿¿ñò õ¿÷ýýð òóëãàäàã á¿ëýãèéã ººðòºº òàòàõ ¸ñòîé. Ñîöèàëèçìûã ãàãöõ¿¿ èõýíõ ñîöèàëèñòóóäûí íÿöààäàã àðãààð ïðàêòèêò õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé áºãººä ìýäýýæ õýðýã óðüä íü ýíý ñóðãàìæûã îëîí íèéãìèéí øèíý÷ëýã÷èä ñóð÷ ýçýìøèæ áàéëàà. Õóó÷èí ñîöèàëèñò íàìóóäàä òýäíèé àðä÷èëñàí ¿íýò ç¿éëñ íü ñààä áîëñîí áà ºìíºº òàâüñàí çîðèëãîî ïðàêòèê äýýð øèéäâýðëýõýä íü õýðöãèé äîãøèí çîðèã äóòæýý. Ãåðìàí Èòàëèä ôàøèçì àìæèëò îëîõîîñ ºìíº ñîöèàëèñò íàìóóä çàñãèéí ýðõ áàðèõ õàðèóöëàãûã áèåäýý õ¿ëýýõýýñ òàòãàëçñàí íü îíöëîãòîé þì. Òýä ººðñäèéí çàìûã íü óäèðäàí õºòëºæ áóé àðãûã õýðýãëýõèéã ÷èí ñýòãýëýýñýý õ¿ñýýã¿é þì. Òýä íèéãìèéã á¿õýëä íü çîõèîí áàéãóóëàõ îíöãîé òºëºâëºãººã á¿õ íèéòýýðýý õ¿ëýýí çºâøººðºõ ãàéõàìøèã áèé áîëíî ãýäýãò èòãýñýýð áàéëàà. Òºëºâëºãººò íèéãýìä îëîíõèéí çºâøèëöºëèéí ÿðèà õýðýãã¿é, ãàãöõ¿¿ á¿õ àæèë õýðãèéã óäèðäàõàä áýëýí ãàíö òîìîîõîí á¿ëãèéí çºâøèëöñºí àæèëëàãàà õýðýãòýé ãýäãèéã áóñàä íü àëü õýäèéíýý îéëãîñîí áàéâ
Àëèâàà íèéãìèéí ¿çýë ñàíàà îéðîëöîî òîì õ¿÷òýé á¿ëãèéí äîòîð íèéãìèéí øèëäýã íü áóñ, àëü õàìãèéí ìóó òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áàéäãèéí ó÷ðûã òàéëáàðëàõ ãóðâàí øàëòãààí áèé. Íýãä¿ãýýðò, õóâü õ¿í èë¿¿ ºíäºð áîëîâñðîë, îþóí óõààíòàé áîëîõûí õýðýýð òýäíèé ¿çýë áîäîë, òàøààë ñîíèðõîë òºäèé÷èíýý ÿëãàð÷ èðäýã. Õýðâýý áèä íýãäìýë ¿çëèéã îëîõûã õ¿ñâýë ¸ñ ñóðòàõóóí, îþóí óõààíä íü á¿ä¿¿ëýã çºí ñîâèí íî¸ðõîæ áàéäàã òèéì äàâõðàãûã õàéõ ¸ñòîé. Ýíý íü õ¿ì¿¿ñèéí îëîíõè íü ¸ñ ñóðòàõóóíû ò¿âøèí äîîãóóð áàéíà ãýñýí ¿ã áèø áºãººä åð人 ë ¿íýò ç¿éëèéí èæèë õàìãèéí îëîí õ¿íòýé á¿ëýã áîë ¸ñ ñóðòàõóóíû õóâüä äîîãóóð áàéäàã ãýñýí ¿ã þì.
Õî¸ðäóãààðò, ýíýõ¿¿ á¿ëýã íü óäèðäàã÷ûí çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõýä íü õàíãàëòòàé õ¿÷ áîëæ ÷àäàõã¿é òóë òýðýýð èë¿¿ îëîí õ¿ì¿¿ñèéã àäèë èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëãîí õóâèðãàõ çàìààð òîîã íü íýìýãä¿¿ëäýã. Óäèðäàã÷ õ¿í ººðèéí ãýñýí èòãýë ¿íýìøèëã¿é, íýã ë óäàà ÷àíãà äóóãààð îëîí äàâòàí òàðõèíä íü øèíãýýãýýä ºãâºë àëèâàà ¿íýò ç¿éëñèéí áýëýí ñèñòåìèéã õ¿ëýýæ àâàõàä áýëýí áàéäàã ãýíýí èòãýìòãèé, äóóëãàâàðòàé õ¿ì¿¿ñèéí äýìæëýãèéã îëæ àâàõ ¸ñòîé. Èéíõ¿¿ òîãòâîðã¿é ¿çýëòýé, ñîãîãòîé, àìàðõàí çàõèð÷ áîëîõ, àìàðõàí óóðëàæ, äîãäîëäîã õ¿ì¿¿ñýýð òîòàëèòàð íàìûí ýãíýýã ä¿¿ðãýäýã.
Ãóðàâäóãààðò, óäèðäàã÷ õ¿í äýìæèã÷èäýý ººðòºº èë¿¿ èõýýð òàòàõûí òóëä õ¿íèé íèéòëýã ñóë òàëûã àøèãëàõ ¸ñòîé. Õ¿ì¿¿ñ ýåðýã çîðèëò äýýð íýãäýõýýñ èë¿¿ äàéñíûã ¿çýí ÿäàõ ñýòãýë, ººäòýé ºíãºòýé ÿâàà íýãýíäýý àòààðõàõ ñýòãýë ãýñýí ñºðºã õºòºëáºð äýýð àìàðõàí çºâøèëöºí òîõèðîëöäîã. “Ìàíàéõ”, ”òàíàéõ” ãýñýí ñºðãºë人íèéã îëîí ò¿ìíèé èòãýë ¿íýìøëèéã îëæ àâàõûã õè÷ýýæ áóé õ¿ì¿¿ñ ¿ðãýëæ àøèãëàäàã. Ãåðìàíä “Æ¿ä¿¿ä”, îðîñò “Íóäàðãàí÷óóä” äàéñàí íü áºãººä äàéñàí íü äîòîîäûí ýñâýë ãàäààäûíõ áàéæ áîëäîã. ßìàð ÷ òîõèîëäîëä ýíýõ¿¿ àðãà òåõíèê íü óäèðäàã÷èä àëü ýåðýã õºòºëáºðººñ èë¿¿ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ÷ºëºº îëãîäîã ãàéõàëòàé äàâóó òàëòàé.
Òîòàëèòàð á¿ëýã ýñâýë íàìûí àìæèëò ¸ñ ñóðòàõóóíã¿é ç¿éëñèéã õèéõ áýëýí áàéäëààñ èõýýõýí øàëòãààëäàã. Çîðèëãî íü àðãà õýðýãñýëýý çºâòãºíº ãýäýã íîòîëãîîã èíäèâèäóàëèñò ¸ñ ç¿éä ÿìàðâàà ¸ñ ñóðòàõóóíûã íÿöààæ áóé õýðýã ãýæ ¿çäýã áºãººä õàìòà÷ ¸ñ ç¿éä áîë ýíý íîòîëãîî çàéëàøã¿é ¸ñ ñóðòàõóóíû äýýä çàð÷èì áîëíî. Òóóøòàé õàìòà÷ ¿çýëòýí “íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëºº” þó ÷ õèéõýýñ ñèéõã¿é áºãººä ó÷èð íü ò¿¿íèé õóâüä ýíý áîë õèéõ ¸ñòîé ç¿éëèéíõ íü öîðûí ãàíö øàëãóóð þì. Íýãýíò áèä áèå õ¿íèéã íèéãýì, ¿íäýñòýí ãýæ íýðëýñýí äýýä ç¿éëèéí çîðèëãîä õ¿ðýõ àðãà õýðýãñýë òºäèé ¿çýõ þì áîë áèäíèéã àéëãàäàã òîòàëèòàðèçìûí ¿çýãäýë¿¿ä çàéëàøã¿é ãàðàõ áîëíî. Õàìòà÷ ¿çëèéí ¿¿äíýýñ õàðãèñ õýðöãèé áàéõ, äàðàìò øàõàëò ¿ç¿¿ëýõ, õóóð÷ ìýõëýõ, òàãíàõ, õóâü õ¿íèé àç æàðãàë, àìüäðàëûã ¿ë òîîìñîðëîõ, áàðüöààíû õ¿ì¿¿ñèéã áóóäàí àëàõ, äîðîé áóóðàé ºâ÷òýé õ¿ì¿¿ñèéã àëàõ íü çàéëàøã¿é áîëæ, öàãàà îëñîí çºâ ç¿éòýé ç¿éë ìýò áîëäîã áºãººä îëîí àðâàí ìÿíãàí õ¿íèéã õ¿÷ýýð öºëºõ íü õýëìýãäñýí õ¿ì¿¿ñýýñ áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí ñàéøààí äýìæäýã óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãàà áîëæ õóâèðíà. Òîòàëèòàð òºðä õýðýãòýé òóñëàã÷ áàéõûí òóëä õ¿í ººðèéí ìýäýõ ¸ñ ñóðòàõóóíû á¿õ õýì õýìæýýã çºð÷èõºä áýëýí áàéõ ¸ñòîé áîëäîã áºãººä ¿¿íèéã çîðèëãî íü çºâòãºæ ºãäºã. Òîòàëèòàð íèéãýìä õýðöãèé äîãøèí áàéæ, ç¿é áóñ àâèðëàõûã øààðäàõ îíöãîé àæèë ¿ðãýëæ áàéäàã. Ãåñòàïî, õîðèõ ëàãåðèéí çàõèðãàà, ñóðòàë íýâòð¿¿ëãèéí ÿàì, ÑÀ, ÑÑ – èéí àëü ÷ (Îðîñûí èæèë òºðëèéí àëáàä) ýíýðýíã¿é ¸ñíû äàñãàë õèéõýä òîõèðñîí ãàçàð áèø ø¿¿ äýý. Òîòàëèòàð òºðä äýýã¿¿ð áàéð ñóóðü îëæ àâàõ çàì èéìýðõ¿¿ áàéãóóëëàãóóäûã äàìæèæ ãàðäàã. Àìåðèêûí íýðä ãàðñàí ýäèéí çàñàã÷, ïðîôåññîð Ôðàíê.Ã. Íàéò õàìòà÷ ¸ñíû òºð óëñûí óäèðäàã÷èäûã òóí íàðèéí ñóäëàæ ¿çñýí áºãººä “òýä íàð äóðòàé ÷, äóðã¿é ÷ ýíý á¿õíèéã õèéõ õýðýãòýé áîëäîã. Òýãýýä òèéì çàñãèéã æèãøèí çýâ¿¿öäýã õ¿í çàñãèéí ýðõýíä îðîõ ìàãàäëàë íü äýíä¿¿ ñàéõàí ñýòãýëòýé õ¿í òàðèàí òàëáàéä áîîë÷óóäûã õàðãàëçàã÷ûí àëáàí òóøààëä îðîõ ìàãàäëàëòàé àäèë áàéõ áîëíî” ãýæ áè÷æýý.
Êîëëåêòåâèçì áîë ¿íýíèé òºãñãºë ãýñýí ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî. Òîòàëèòàð ñèñòåìèéã àìæèëòòàé àæèëëóóëàõûí òóëä çîðèëãûí òºëºº õ¿í á¿ðèéã àëáàäàí àæèëëóóëàõ íü õàíãàëòã¿é áºãººä õàìãèéí ãîë íü õ¿ì¿¿ñ ýíý çîðèëãûã ººðñäèéí õóâèéí çîðèëãîî áîëãîõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã áîëîí ìýäýýëëèéí á¿õ ýõ ¿¿ñâýðò á¿ðýí õÿíàëò òîãòîîõ çàìààð áèé áîëãîäîã.
Õ¿ì¿¿ñèéí ¿íýò ç¿éëñèéã õ¿ëýýí àâ÷, ò¿¿íèé òºëºº ç¿òãýäýã áîëãîõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé àðãà áîë ýíý áîë òýäíèé óðüä ºìíº áàðèìòàëæ áàéñàí ¿íýò ç¿éëñ ìºí áºãººä ýäãýýð ¿íýò ç¿éëñèéã îäîî áîëòîë áóðóó îéëãîæ èðñýí áàéíà ãýæ èòã¿¿ëýõ þì. Èéì íºõöºëä õóó÷èí ¿ãèéí óòãûã ººð÷èëæ õýðýãëýõ íü õàìãèéí ¿ð ºãººæòýé àðãà þì. Õýëèéã á¿ðýí ãóéâóóëäàã íü ãàäíû àæèãëàã÷èéã òººðºãä¿¿ëäýã òîòàëèòàðèçìûí îþóí ñàíààíû óóð àìüñãàëûí öººí øèíæèéí íýã þì.
Ýíý òàëààðàà “ýðõ ÷ºëºº” ãýäýã ¿ã õàìãèéí èõ õýëìýãääýã. Òîòàëèòàð óëñ îðîíä ýíý ¿ãèéã ãàçàð ñàéã¿é ÷ºëººòýé õýðýãëýäýã. ¯íýíäýý ýðõ ÷ºëºº ãýñýí ¿ãèéí áèäíèé ìýäýõ óòãààð ýðõ ÷ºëººíä õîð õîõèðîë ó÷ðóóëàõ á¿ðäýý ÿìàð íýã øèíý ýðõ ÷ºëººã õ¿ì¿¿ñò àìàëäàã áàéíà. Áèäíèé äóíä “õàìòûí ýðõ ÷ºëººã” áèäýíä àìàëäàã òºëºâëºã÷èä áàéäàã áºãººä ýíýõ¿¿ ýðõ ÷ºëºº íü òîòàëèòàð óëñ òºð÷ íàðûí õýëäýãòýé íýãýí àäèë èõýýõýí ýðãýëçýýòýé. “Õàìòûí ýðõ ÷ºëºº” áîë íèéãìèéí ãèø¿¿í á¿ðèéí ýðõ ÷ºëºº áèø áºãººä õàðèí íèéãýìä õ¿ññýí ç¿éëýý õèéæ áàéäàã òºëºâëºã÷èäèéí õÿçãààðã¿é ýðõ ÷ºëºº þì. Ýðõ ÷ºëººã èíãýæ ýðõ ìýäýëòýé õóòãàäàã íü õ¿íä áàéäëûã áèé áîëãîæýý. Îëîíõèéí áèå äààñàí ¿çýë áîäëûã ¿ã¿é õèéõ òèéì ÷ õýö¿¿ áèø. Ãýõäýý ø¿¿ìæëýõ õ¿ñýë çîðèãîî õàäãàëæ ¿ëäñýí öººíõèéã äóóã¿é áîëãîõ õýðýãòýé. Îëîí ò¿ìíèé ø¿¿ìæëýë, ýðãýëçýýã äàðàõ ¸ñòîé áºãººä ó÷èð íü ýíý á¿ãä äýãëýìèéã ñóëðóóëàõ òàëòàé. Ñèäíåé áîëîí Áåàòðèñ Óýáá íàð Îðîñûí àëèâàà ¿éëäâýðèéí ãàçàð á¿ð äýõ íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëîí áè÷èõäýý: ”àæèë õèéæ áàéõ ¿åä òºëºâëºãºº áèåëýõã¿é áàéõ ãýæ ýðãýëçýõ þì óó àéæ áîëãîîìæëîõ ñýòãýëýý îëíû ºìíº èëýðõèéëáýë ýíý íü áóñàä àæèë÷äûí ñàíàà ñýòãýë, àæëûí ÷àäâàðò ìóóãààð íºëººëæ áîëîõ ó÷èð ¿¿íèéã ç¿éä íèéëýõã¿é þì óó á¿ð ¿íýí÷ áèøèéí èëðýë ãýæ ¿çäýã áàéíà” ãýæýý.
Óëñ òºðèéí ÿìàð ÷ à÷ õîëáîãäîëã¿é ãýìýýð ñàëáàðò ÷ õÿíàëò òàâèíà. Òóõàéëáàë õàðüöàíãóéí îíîëûã “Õðèñòèéí áîëîí íîðäèñò ôèçèêèéí ¿íäýñèéã ýâäýæ áóé Ñåìèíèñò äàéðàëò” áîëîõîîð íü ìºí “Ìàðêñèçì, äèàëåêòèê ìàòåðèàëèçìòàé õàðøèëäàæ áàéãàà” áîëîõîîð íü ýñýðã¿¿öýæ áàéâ. Àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäýñ íü óõàìñàðòàé íèéãìèéí çîðèëãî áàéõ ¸ñòîé. Àÿíäàà ãàð÷ èðñýí, óäèðäëàãàã¿é ¿éë àæèëëàãàà îãò áàéæ áîëîõã¿é áºãººä ó÷èð íü ýíý íü òºëºâëºãººíä òóñãàãäààã¿é, óðüäààñ ìýäýõèéí àðãàã¿é ¿ð ä¿íä õ¿ðãýæ áîëíî.
Ýíý çàð÷èì òîãëîîì íààäàì, çóãàà öýíãýëä õ¿ðòýë õàìààðíà. Øàòàð÷èäàä õàíäñàí “Áèä øàòàðò òºâèéã ñàõèñàí áàéäëûã á¿ðìºñºí ýöýñ áîëãîæ, øàòðûí òóëä øàòàð” ãýäýã òîìü¸îã ýðãýëò áóöàëòã¿é áóðóóøààõ õýðýãòýé ãýñýí óðèà õààíà ãàðñàíûã óíøèã÷ òàíä òààëãàõààð ¿ëäýýå. Òîòàëèòàð äýãëýìèéí íºõöºëä îþóí ñàíààíû ýðõ ÷ºëººã áóðóóòãàäàã áàéñàí áîë ýíý íü îäîî ãàçàð ñàéã¿é õàìòà÷ ¿çýë áàðèìòàëäàã õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áèé áîëæ áàéãàà íü õàìãèéí àþóëòàé ÿâäàë áàéæ áîëîõ þì. Õýðâýý ñîöèàëèçìûí íýðèéí ºìíººñ õèéæ áàéãàà áîë õàìãèéí ìóó äàðëàëûã çºâòãºæ áîëíî. Õàìòà÷ ¿çëèéí õàìãèéí ýìýãíýëòýé íü òýðýýð àëèâàà ç¿éëèéã òºãñ òºãºëäºð áîëãîõ ãýæ ýõëýýä òýð ç¿éëýý óñòãàæ äóóñäàãò áàéãàà þì. Ñýòãýëãýýã òýòãýæ áàéäàã òóñãàé õîîë áîëîõ õàìòà÷ ¿çëèéí ºñºëò õºãæëèéí ÿâöàä ¿¿ñäýã ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿íýò ç¿éëñèéí ººð÷ëºëòèéí òóõàé íýã àñïåêò áàéäàã. Òýð íü þó âý ãýâýë Àíãëè – Ñàêñîíû ººðñäèé㺺 ºðãºìæèëäºã õýòð¿¿ëýõýä èë¿¿äýõã¿é ãýæ õ¿ëýýí çºâøººðäºã àðèóí æóðìûã Áðèòàíè, Àìåðèêò õ¿íäýòãýõ íü óëàì á¿ð áàãàññààð áàéãàà þì. Ýäãýýð ñàéí ¿éëä áèå äààñàí áàéäàë áîëîí ººðòºº èòãýõ èòãýë, õóâèéí ñàíàà÷ëàãà áîëîí õàðèóöëàãàòàé áàéäàë, ñàéí äóðûí ¿éë àæèëëàãààíä èäýâõòýé õàìðàãäàõ, õºðøèéí õýðýãò ¿ë îðîëöîõ áîëîí ººð ¿çýë áîäîëä òýâ÷ýýðòýé õàíäàõ, ýðõ ìýäýë áà á¿ðýí ýðõýä ýð¿¿ë ñàðóóë óõààíààð õàíäàõ îðíî. Àíãëè, Àìåðèêûí ¸ñ ñóðòàõóóíû óóð àìüñãàëûã, ¿íäýñíèé çàí òºðõèéã áèé áîëãîñîí á¿õ óëàìæëàë, èíñòèòóòóóäûã õàìòà÷ ¸ñíû õºãæèë áîëîí ò¿¿íèé òºâëºðñºí ÷èã õàíäëàãóóä ýð÷èìòýéãýýð óñòãàæ áàéíà.
Òºëºâëºãºº áà õóóëü ç¿éò ¸ñ
Ýðõ ÷ºëººò îðíóóä õóóëü ¸ñíû àãóó èõ çàð÷ìûã ñàõèí áèåë¿¿ëäýã íü ãàíöààð çàõèðàõ äýãëýìòýé îðíóóäààñ òýäãýýð îðíû ãîö ÿëãàðàõ øèíæ þì. Ýíý íü òºð, ò¿¿íèé á¿õ ¿éë àæèëëàãàà óðüä÷èëàí òóíõàãëàæ òîãòîîñîí ä¿ðýì æóðìààð õÿçãààðëàãäàíà ãýñýí ¿ã þì.
Õî¸ð òºðëèéí õàìãààëàãäñàí áàéäàë
“Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ÷ºëºº” ãýã÷ õèéìýë ç¿éëýýñ èë¿¿òýéãýýð ýäèéí çàñãèéí õàìãààëàãäñàí áàéäàë íü ¿ðãýëæ æèíõýíý ýðõ ÷ºëººíèé çàéëàøã¿é íºõöºë áîëæ ºãäºã. Ýíý óòãààð ýíý õî¸ð õî¸óë ¿íýí áàñ ÷óõàë þì. Àìüäðàëàà ººðºº àâààä ÿâæ ÷àäíà ãýæ èòãýäýãã¿é õ¿í áèå äààñàí óõààíòàé þì óó ýñâýë õàòóó çàí ÷àíàðòàé áàéõ íü õîâîð áàéäàã.
Õî¸ð òºðëèéí õàìãààëàãäñàí áàéäàë áàéäàã: õ¿í á¿õýíä íààä çàõûí õàíãàìæ ýäë¿¿ëýõ òóõàé, ìºí òèéì àìüäðàëûí òîäîðõîé ò¿âøíèé àþóëã¿é áàéäàûí òóõàé, íýã õ¿í þì óó á¿ëãèéí õóâüä áóñàäòàé õàðüöóóëàõàä àäèë ò¿âøèíä áàéõ òóõàé þì. Ìàíàéõ øèã õàíãàëóóí àæ áàéäëûí ò¿âøèíä õ¿ðñýí íèéãýìä ýðõ ÷ºëººíä àþóë ó÷ðóóëàõã¿éãýýð á¿õíèéã íýã äýõ ìàÿãèéí õàìãààëàãäñàí áàéäëûí áàòàëãààòàé áîëîõîä þó ÷ ñààä áîëîõã¿é. Ýíý íü : ýð¿¿ë ýíõ áàéõàä õàíãàëòòàé íààä çàõûí õîîë õ¿íñ, îðîí ñóóö, õóâöàñ õóíàð þì. Ò¿¿í÷ëýí òºð öººí òîîíû õ¿í ë òîäîðõîé áýëòãýñýí áàéäàã íèéòèéã õàìàðñàí àþóë îñëûí òîõèîëäîëä íèéãìèéí õàëàìæûí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõàä ÿìàð ÷ ñààä áîëîõ ç¿éë áàéõã¿é. Õî¸ð äàõ ìàÿãèéí õàìãààëàãäñàí áàéäëûí òºëºº òºëºâëºãºº áîë ýðõ ÷ºëººíä àþóëòàé. Ýíý íü õóâü õ¿ì¿¿ñ þì óó á¿ëãèéí îðëîãî õîðîãäîõîîñ õàìãààëàõ çîðèëãîòîé õèéãäñýí òºëºâëºãºº þì.
Çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí ¿éëäâýðëýã÷ íàðò òîäîðõîé õýìæýýíèé îðëîãûã áàòàëãààòàé áîëãîõ öîðûí ãàíö àðãà çàì áîë çîõèõ ¿íý òîãòîîæ “õàíãàëòòàé” îðëîãî îëîõ áîëîìæ îëãîõóéöààð ¿éëäâýðëýëèéã õÿçãààðëàõ ÿâäàë þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä èõ òîõèîëäîõ áîëñîí÷èëîí óðàãøòàé áàéãàà ñàëáàðûí àæèë÷èä àøèã þì óó ºíäºð öàëèíãûí õýëáýðýýð îðëîãîî íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ îëæ áóñàä õ¿ì¿¿ñèéã îðëîãîã¿é áîëãîõ þì áîë òýä öààøàà ÿâàõ ãàçàðã¿é áîëæ, ººð÷ëºëò á¿ð íü àæèëã¿éäýëèéí øàëòãààí áîëíî. Ñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèëä àæèëã¿éäýë èõñýæ, àþóëòàé áàéäàë èõñýí íü äýýðõè çàìààð õàìãààëàãäñàí áàéäàë îëæ àâàõ ãýñýí ýðìýëçýëýýð ¿ëýìæõýí òàéëáàðëàãäàõ íü ýðãýëçýýã¿é. Õàòóó õàõèð íèéãýìä àðãà òàñàðñàí, áàòàëãààòàé àæèë òºðºëã¿é áîëñîí õ¿íèéã èéì ç¿éëèéã òóóëñàí õ¿í ë îéëãîíî. Õóâü çàâøààí áàãàòàé ¿éëäâýðëýã÷èäýý èë¿¿ áàò íàéäâàðòàé õºëºº îëñîí ¿éëäâýðëýã÷èä íü ìºëæäºã ìºëæëºã õýçýý ÷ áàéãààã¿é. ªðñºë人íèé “çîõèöóóëàëò” íü èéì áàéäëûã áèé áîëãîäîã. ¯íý þì óó öàëèí õºëñèéã “òîãòâîðæóóëàõ” óðèà øèã èéì èõ õîð õîõèðîë ó÷ðóóëñàí ººð óðèà ëîîçóí öººí áºãººä ýíý íü çàðèì íýãíèé îðëîãûã áýõæ¿¿ëýõèéí ñàöóó íºãºº çàðèìûí áàéð ñóóðèéã óëàì á¿ð íàéäâàðã¿é áîëãîæ áàéíà. Àíãëè áîëîí Àìåðèêò òóñãàé ýðõ¿¿ä, ÿëàíãóÿà ºðñºë人íèéã “çîõèöóóëàõ”, òîäîðõîé ¿íý áîëîí öàëèí õºëñèéã “òîãòâîðæóóëàõ” õýëáýðèéã à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýõ íü èõñýæ áàéíà. Íýã õýñãèéíõýí õàìãààëàãäñàí áàéäëûã õàíãàõ á¿ðä ¿ëäñýí õýñýã íü àþóëòàé áàéäàëä ãàðöààã¿é îðæ áàéíà. Õýðâýý òà ÿíç á¿ðèéí õýìæýýòýé áÿëóóã õóâààõ ãýæ îðîëäâîë ¿ëäñýí õýñýãò íü îíîãäîõ õóâü íü áÿëóóíû íèéò õýìæýýíýýñ èõýýõýí øàëòãààëæ õÿçãààðëàãäàíà. ̺í ò¿¿í÷ëýí ºðñºë人íò ñèñòåìèéí ñàíàë áîëãîäîã õàìãààëàãäñàí áàéäëûí ÷óõàë õýñýã áîëîõ ñàéõàí áîëîìæóóä óëàì á¿ð áàãàñäàã.
Òºðèéí áàðèìòëàí ÿâóóëäàã áóþó äýìæäýã õàìãààëàãäñàí áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýñýí ðåñòðèêö íü íèéãýìä íîöòîé ººð÷ëºëò ãàðàõàä õ¿ðãýäýã áºãººä ýíý ¿éë ÿâöàä Ãåðìàí òýðã¿¿ëýõ áîëæ áóñàä óëñ îðîí õîéíîîñ äàãàëäñàí þì. Ñîöèàëèñò ¿çýë ñàíàà äýëãýðñíèé ¿ð äàãàâàð áîëæ ýäèéí çàñãèéí ýðñäýëòýé õîëáîî á¿õèé ¿éë àæèëëàãààíû õàðüöàíãóé õóâü ýðñ áàãàññàí, îñîë ýðñäýë èõòýé, öººõºí õ¿í îëæ àâäàã èõ àøèã îðëîãûã ¸ñ ñóðòàõóóíû ¿¿äíýýñ áóðóóøààõ áîëñîí íü óã ¿éë ÿâöûã ò¿ðãýñãýñýí õóðäàñãóóð áîëæýý. Áèä îäîî ¿éëäâýð õóäàëäàà ýðõëýõ ãýæ ýðñäýëä îðæ áàéñíààñ áàò òîãòâîðòîé öàëèí àâààä ñóóæ áàéâàë äýýð ãýæ ¿çýõ áîëñîí çàëóó÷óóäûã çýìëýí áóðóóøààõ àðãàã¿é. Îäîîãèéí çàëóó ¿åèéíõýí ¿éëäâýð õóäàëäàà ýðõëýõ íü ìóó íýðòýé, àøèã îëîõ íü ¸ñ ñóðòàõóóíä õàðø ç¿éë õýìýýí ¿ç¿¿ëýõèéí òóëä ñóðãóóëü, õýâëýë ìýäýýëýë ÷àäàõ á¿õíýý õèéæ, 100 õ¿íèéã àæèëä õºëñºëæ àâàõ íü ìºëæëºã áîëæ, õàðèí ìºí òîîíû õ¿íèéã êîìàíäëàí çàõèðàõ íü áààòàðëàã ÿâäàë ãýæ ¿çäýã èéì åðòºíöºä ºñ÷ ºíäèéñºí þì. Àõìàä õ¿ì¿¿ñ ¿¿íèéã àðàé õýòð¿¿ëæ áàéíà õýìýýí ¿çýæ áîëîõ áîëîâ÷ èõ ñóðãóóëèéí áàãøèéí ºäºð òóòìûí òóðøëàãààñ ¿çýõýä êàïèòàëèçìûí ýñðýã ñóðòàë íýâòð¿¿ëýã øèíý ¿åèéíõýíèé ¿íýò ç¿éëñèéã ººð÷èëñºí íü ÿìàð ÷ äàìæèãã¿é áºãººä èíñòèòóòóóä ººð÷ëºãäºõººñ ò¿ð¿¿í èéì ÿâäàë áîëñîí áàéíà. Áèä óðüäûí àäèë ýðõýì äýýä ãýæ ¿çñýýð áàéãàà ¿íýò ç¿éëñýý óñòãàæ, èíñòèòóòóóäûã ºíººãèéí øèíý øààðäëàãàä òààðóóëæ áàéãàà þì áèø áèç ãýäýãò àñóóäàë îðøèæ áàéíà.
Áèäíèé àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé ç¿éë áîë íèéãìèéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí ¿ë íèéöýõ õî¸ð òºðºë áîëîõ õóäàëäàà áîëîí öýðãèéí õîîðîíä äàõ ìºðãºë人í þì. Àðìèä àæèë, àæèëòàí õî¸ðò ýðõ ìýäýë àäèëõàí õóâèàðëàãäñàí áàéäàã áºãººä ýíý áîë õóâü õ¿í ýäèéí çàñãèéí õàìãààëàãäñàí áàéäëûã ¿ë òîîìñîðëîäîã öîðûí ãàíö ñèñòåì þì. Ýíýõ¿¿ õàìãààëàãäñàí áàéäàë íü ýðõ ÷ºëººã õÿçãààðëàñàí õÿçãààðëàëò áîëîí öýðãèéí àìüäðàëûí øàòëàí çàõèðàõ ¸ñòîé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áºãººä ýíý áîë õóàðàíãûí õàìãààëàãäñàí áàéäàë þì. Èéì íèéãýìä õ¿ì¿¿ñ ýðõ ÷ºëººã àþóëã¿é áàéäëààð ñîëèõîä áýëýí áàéäàã.
Õýðâýý áèä õóâü õ¿íèé ýðõ ÷ºëººã óñòãàõã¿é áàéõûã õ¿ñâýë ºðñºë人íèéã õÿçãààðëàõ ¸ñã¿é. Á¿õ õ¿ì¿¿ñèéã áàéæ áîëîõ á¿õ àðãààð íýãýí àäèë õàìãààëàõûí òóëä òîäîðõîé á¿ëã¿¿äèéí äàâóó ýðõ á¿õèé õàìãààëàãäñàí áàéäàëûã óñòãàõûã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé áîëëîî ãýõýä îíöãîé ýðõòýé òîäîðõîé á¿ëã¿¿äèéí ººðñäèéí òîäîðõîé ñòàíäàðòûã õàíãàæ, ººðñäèéí ñàéõàí àìüäðàëûã õóâààëöàõã¿éí òóëä øèíýýð èðýãñýäèéã çîëèîñëîõ ÿâäàëûã çºâøººðºõ àðãàã¿é áîëíî.
Ãàìøèã çîâëîí òîõèîõîä òóñëàõ áàòàëãàà ºãºõ íü óëñ òºðèéí áîäëîãûí íýã ãîë çîðèëãî áàéõ ¸ñòîé íü äàìæèãã¿é. Ãýõäýý îäîî ñýõýýòíèé äóíä èõýä äýëãýðñýí ýðõ ÷ºëººã ãàðãóóíä íü ãàðãààä õàìãààëàãäñàí áàéäëûã îëæ àâàõ ñàíàà øèã àéìøèãòàé þì áàéõã¿é. Áèä ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº ¿íý òºëºõ õýðýãòýé áºãººä õ¿í á¿ð ýðõ ÷ºëººíèé òºëºº ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë õ¿ëýýõýä áýëýí áàéõ õýðýãòýé ãýäãèéã çîðèãòîé çºâøººðºõ íü õàìãèéí ÷óõàë þì.
Áèä Àíãëè – Ñàêñîíû óëñ îðíû èòãýë ¿íýìøëèéã èëýðõèéëñýí ÷ ãýñýí áóñàä óëñ îðîí, õ¿í àðäàä íýãýí àäèë õàìààðóóëæ áîëîõ “ò¿ð çóóðûí àþóëã¿é áàéäëûí òºëºº ãîë ç¿éë äýýð ýðõ ÷ºëººíººñ òàòãàëçäàã áîë ýðõ ÷ºëººòýé ÷ áàéõ, àéõ àþóëã¿é ÷ áàéõ õóâüã¿é” ãýñýí Áåíæàìèí Ôðàíêëèíû ¿ãèéã äàõèí ñàíàõ õýðýãòýé áàéíà.
Èë¿¿ ñàéõàí äýëõèé åðòºíö ð¿¿
Äýëõèéã èë¿¿ ñàéõûí áîëãîõûí òóëä áèäýíä øèíýýð ýõëýõ óðàì çîðèã õýðýãòýé. Áèäíèé çàìä ñààä áîëæ áàéñàí õ¿íèé áàëìàä àâèð á¿õèé ñààä òîòãîðûã çàéëóóëæ, õ¿íèé á¿òýýí áàéãóóëàõ ýð÷ õ¿÷èéã ñóëëàí òàâèõ õýðýãòýé. Áèä “äýâøëèéã òºëºâëºõººñ” èë¿¿ äýâøèëä òààëàìæòàé íºõöºë áàéäëûã áèé áîëãîõ ¸ñòîé. “òºëºâëºëò” ãýæ õàøãèð÷, çàéëàøã¿é ýð çîðèãîî õàðóóëäàã, “øèíý æóðìûã” ñóðòàë÷èëäàã, ñ¿¿ëèéí æèëèéí ÷èã õàíäëàãûã íîìëîäîã, Ãèòëåðèéã äóðèàõààñ ººð ººäòýé þì õèéäýãã¿é õ¿ì¿¿ñò òèéì çîðèã áàéõã¿é. Òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã òîãòîîõûã õàìãèéí ÷àíãààð óðèàëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ ýíý äàéí, áèäíèé ãàìøèã çîâëîíã ¿¿ñãýñýí õ¿ì¿¿ñèéí íºëººíä á¿ðìºñºí àâòñàí áàéíà. Ýðõ ÷ºëººòýé õ¿ì¿¿ñèéí åðòºíöèéã á¿òýýõ àëü ÷ îðîëäëîãûã ÷èãë¿¿ëýõ çàð÷èì áîë: õóâü õ¿íèéã ýðõ ÷ºëººòýé áîëãîõ ãýñýí áîäëîãî áîë öîðûí ãàíö äýâøèëòýò áîäëîãî ìºí.
