Улс төрийн тухай ойлголт

Улс төр гэж юу вэ ? Энэ асуултанд бид  нэгдүгээрт, тодорхой бүлэг хүмүүст хандсан нийтлэг шийдвэр гаргахыг, хоёрдугаарт, нэг хүн эсвэл бүлэг хүмүүс өөр нэгэн бүлэг хүмүүс эсвэл хувь хүний үйл байдалд нөлөөлөхийн тулд эрх мэдлийг хэрэглэх явдал юм гэсэн хариултыг хялбархан өгч болно. Гэхдээ асуудал үүгээр дуусахгүй. Улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төр, улс төрийн бодлого, улс төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн ертөнц, улс төрийн амьдрал, улс төрийн хүрээ, салбар гэсэн ойлголт, нэр томьёог хэрэглэж байна. Гэтэл эдгээрийн аль нь суурь, цөм бүхий ойлголт, аль нь түүнээс урган гарсан үүсмэл, салаа ойлголт вэ, тэдгээрийн тус бүрийн цаана нь үнэхээр бие даасан, мөн чанарлаг өөр өөр бодит байдал оршиж байна уу, эсвэл тэдгээр нь нэгдмэл нэг үзэгдлийг өөр өөр талаас нь тусгаж илэрхийлсэн, нэрлэж тэмдэглэсэн зөвхөн нэр томьёоны асуудал уу гэдгийн хариу тайлбар төдийлөн хангалттай биш байна.

“Улс төр” хэмээх нэр томьёо нь эртний грек хэлний “politika” (төрийн, нийгмийн үйл хэрэг) гэсэн үгнээс гаралтай юм.  Хэл зүйн хувьд монгол хэлний улс, төр гэсэн хоёр үг нийлж аль нэг улс нь бие даасан улс орон байхын тулд заавал төртай байх, төр нь төр байхын тулд заавал улс оронтой байх, улс орныг төр нь засаглан захирч, төлөөлдөг тухай гүнзгий утга санааг илэрхийлж байгаа нь улс төрийг үзэж ойлгох өрнөдийн болон бусад чиглэлийн үзэл баримтлал, ойлголттой утга агуулга үндсэндээ нийцэж байна.

Улс төр, улс төрийн бодлого хоёр хоорондоо ялгаатай юу, эсвэл хоёр өөр үгээр илэрхийлсэн нэг зүйл үү гэсэн асуулт тавигдаж түүнд өөр өөр хариулт өгдөг тохиолдол гардаг. Орчин үеийн улс төрийн шинжлэх ухаан эдгээр ойлголт хоорондоо нягт холбоотой боловч мөн чанараараа хоёр өөр үзэгдлийг тус тусд нь илэрхийлнэ хэмээн үздэг.

Англи хэлэнд, мөн түүнчлэн өрнөдийн улс төрийн шинжлэх ухаанд улс төрийн олон янз байдлыг “Polity”, “Policy”, “Politics” гэсэн гурван бие даасан нэр томьёогоор тодорхойлдог.

Полити нь (Polity) төр, нийгмийн улс төрийн байгууллага, илүү өргөн утгаараа улс орны бүх хүн ам, засаглалыг хэрэгжүүлэх механизмыг илэрхийлдэг.

Полиси (Policy) нь төр, засгийн газрын үйл ажиллагааны хэлбэр, агуулга улс төрийн шийдвэр гаргах технологийг тодорхойлдог байна. Өргөн утгаараа “полиси” нь зөвхөн төрийн байгууллагуудтай холбогддоггүй бөгөөд улс төрийн нам, холбоод зэрэг улс төрийн бусад оролцогчидын шийдвэр гаргах үйл явц, үйл байдалтай холбогддог.

Политикс (Politics) нь үйл ажиллагааны шинж чанартай бөгөөд тэрээр нийгмийн томоохон анги, давхраа, бүлгүүдийн эдийн засаг, нийгэм, улс төрийн язгуур эрх ашиг, хүсэл зоригыг улс төрийн  засаглалаар дамжуулж хамгаалах, хэрэгжүүлэхэд чиглэгдсэн үйл ажиллагаа мөн гэж ойлгож болно. Полити нь хэлбэр, полиси нь агуулга, политикс нь үйл явц юм.

Улс төрийн бүтэц нь хэлбэр, агуулга, үйл явцад хуваагддаг.

Улс төрийн хэлбэр нь түүний зохион байгуулалтын бүтэц (төр, улс төрийн нам) мөн түүнчлэн уян хатан, тогтвортой байдлыг бий болгож, хүмүүсийн улс төрийн үйл байдлыг зохицуулах боломж олгодог хэм хэмжээ хуулиудаас тогтоно.

Улс төрийн агуулга нь түүний зорилго, үнэт зүйлс, шийдэж байгаа асуудлууд, улс төрийн шийдвэр гаргах механизм, сэдэлд тусгалаа олдог байна.

Улс төрийн үйл явцад улс төрийн үйл ажиллагааны нарийн олон субьекттэй, мөргөлдөөнт шинж, янз бүрийн нийгмийн бүлгүүд, байгууллага хувь хүмүүсийн харилцааны илрэл тусгалаа олдог юм.

Улс төр нь дараахь харьцангуй бие даасан бүрдэл хэсгүүдтэй. 1) Улс төрийн ухамсар: менталитет, үнэт зүйлсийн баримжаа, хувь хүмүүсийн чиг баримжаа, улс төрийн үзэл ба онолууд. 2) норматив үзэл санаа: улс төрийн намын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, сонирхолын бүлгүүдийн программ, зорилго, улс төр эрх зүйн нормууд. 3) засаглалын институтууд ба түүний төлөөх тэмцэл.  4) засаглалын харилцаа: захирах, захирагдах, улс төрийн тэмцэл ба хамтын ажиллагаа. Үүнээс гадна уламжлал, заншил, олон нийтийн санаа бодол, тусгай улс төрийн хэл, хүмүүсийн сэтгэл зүй, хууль, хүний эрх, улс төрийн хошуучлагчид, элитүүд, бүлэглэлүүдийг нэрлэж болно.

Улс төр нь дараахь түвшингүүдэд хэрэгждэг.

1. Мега түвшин. Олон улсын байгууллагуудын үйл ажиллагаа: НҮБ, НАТО, ЕХ г.м.
2. Макро түвшин. Төр бүхний төвд байж аливаа асуудлуудыг шийднэ.
3. Микро түвшин. Улс төрийн нам, мэргэжлийн холбоод, корпораци, фирмүүдийн идэвхтэй оролцоо

Улс төр нь дараахь үүрэгүүдтэй:

-          Нийгмийн анги бүлгүүдийн засаглалтай холбоотой ашиг сонирхолыг илэрхийлэх, хэрэгжүүлэх

-          Бүлэг хоорондын мөргөлдөөнөөс урьдчилан сэрэмжилж, зохицуулах

-          Нийгмийн баялагыг хувиарлах, дахин хувиарлах

-          Нийгмийн системийн нэгдлийг хангах

-          Хувь хүнийг нийгэмшүүлэх

-          Коммуникацийн үүрэг. Хүн ам ба төрийн хооронд дох харилцааг хангах

Улс төрийн субьект ба обьект

“Субьект” (subjectum – өгүүлэгдэхүүн. латин үг) “обьект” (objectum – зүйл, эд юм. латин үг) гэсэн хоёр ойлголт нь нийгмийн ухааны чухал категори мөн юм. Субьект нь идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж, ухамсарлаж буй ухамсар, хүсэл зориг бүхий хувь хүн нийгмийн бүлэг байдаг бол обьект нь субьектын танин мэдэгдсэн үйл ажиллагаа нь болдог.

Улс төрийн субьектэд хувь хүн (энгийн иргэнээс улст төрийн хошуучлагч), нийгмийн бүлгүүд: хамт олон, угсаатны бүлэг, улс төрийн элитүүд, анги, масс, иргэний нийгэм, ард түмэн, үндэстэн, соёл иргэншил, улс төрийн институтууд:  төр, улс төрийн нам хөдөлгөөнүүд орно. Дээр дурдсан улс төрийн субьектуудын зарим нь нэгэн зэрэг обьект болж болно. Тухайлбал хувь хүн, нийгмийн бүлгүүд нь субьект ч, обьект ч байж болно.

Улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл хөгжил

Улс төрийн шинжлэх ухаан философи, социологи, эрх зүй, сэтгэл судлал, антропологи зэрэг олон ухааны зааг уулзвар дээр үүсэн бүрэлдсэн юм.

Хүмүүс улс төрийг анх шашин домгийн үүднээс танин мэдэх оролдлогыг хийсэн бөгөөд МЭӨ I мянган жилийн дунд үеэс философи мэдлэгийн хүрээнд судлах болжээ. Энэхүү үйл явц нь Күнз, Платон, Аристотелийн бүтээлүүдтэй холбогдоно.

Улс төрийн шинжлэх ухааны цаашдын хөгжилд Н.Макиавелли чухал хувь нэмэр оруулсан бөгөөд тэрээр улс төрийн судалгааг бие даасан шинжлэх ухааны судалгааны чиглэл болгох үндсийг тавьжээ.

Улс төрийн шинжлэх ухаанд Гоббс, Локк, Монтескье, Руссо, Берк, Гегель, Милль, Маркс зэрэг олон сэтгэгчид хувь нэмэрээ оруулсан юм.

Францын улс төр судлаач П.Фавр XIX зууны хоёрдугаар хагаст нийгмийн ухаанууд тэр дотор улс төрийн шинжлэх ухаан бүрэлдэхэд дараахь хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлсөн гэж үзсэн байна. Тэрээр юун түрүүнд аж үйлдвэрийн хувьсгал, индивидуализмын өсөлт, нийгэм дэх шинжлэх ухааны ач холбогдолыг үнэлэх болсон, "хүмүүнлэгийн ухааны үйлдвэрлэгч ба хэрэглэгч" гэсэн шинэ анги бүрэлдсэн, хүн амын боловсролын түвшин дээшилсэн, орчин үеийн их сургуулиудын бүтэц бүрэлдэн тогтсон явдал чухал нөлөөтэй байсан гэж үзсэн байна.

АНУ-д улс төрийн шинжлэх ухаан их сургуулийн сургалтын нэг чиглэл болж хамгийн анх үүссэн юм. 1880 онд түүх, улс төрийн эдийн засгийн ухааны профессор Жон Бержес Колумбийн их сургуульд улс төрийн шинжлэх ухааны сургуулийг байгуулжээ. 1886 оноос уг сургууль улирал тутмын мэргэжлийн сэтгүүлийг гаргах болсон байна. Дээрхитэй адил сургууль Корнелийн, Иелийн их сургуульд мөн байгуулагджээ. Удалгүй 1903 онд Америкийн улс төрийн шинжлэх ухааны холбоо (APSA) байгуулагдаж 1906 оноос өөрийн сэтгүүлээ гаргах болсон байна. 1900 он хүртэл улс төр судлалаар гарсан сонгодог бүтээлүүдийн тоонд Д.Вулсийн “Онолын болон практикийн үүднээс судлагддаг улс төрийн шинжлэх ухаан буюу төр” (1878), В. Вилсоны “Төр” (1889), В. Уиллогби “Төрийн мөн чанарыг судлах нь” (1896) орно.

Америкийн улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжилд эрх зүйн болон түүхийн ухаан тодорхой хэмжээнд нөлөө үзүүлсэн юм. Гэхдээ америкийн улс төр судлал засаглалын институтийн үйл ажиллагаа болон хүмүүсийн улс төрийн үйл байдлын эмпирик судалгааг илүү түлхүү хөгжүүлсэн байна. АНУ-д улс төрийн үйл байдлын судалгааг хөгжүүлэхэд Ч.Мерриам чухал хувь нэмэр оруулсан бөгөөд А.Бентлигийн “Нийгмийн нөлөөлллийг судалх, удирдах үйл явц” (1908), У.Липманы “Нийгмийн санаа бодол” (1922) бүтээлүүд уг шинжлэх ухаанд судалгааны шинэ чиглэлийг оруулж ирсэн юм.

Улс төрийн философи, улс төрийн сэтгэлгээний түүхээр У.Даннинг гурван боть бүтээл туурвисан байна. “Улс төрийн онолын түүх: эртний үе ба дундад зуун”(1902),  “Улс төрийн онолын түүх: М.Лютерээс Монтескье хүртэл”(1905), “Улс төрийн онолын түүх: Руссогоос Спенсер хүртэл” (1920).

Францын улс төрийн шинжлэх ухааны үүсэл Парис хотноо 1871 онд байгуулагдсан УТШУ-ы чөлөөт сургуультай холбогддог. 1886 оноос уг сургууль мэргэжлийн сэтгүүлээ хэвлүүлэн гаргах болжээ. 1900 оноос эхлэн уг сургууль улс төрийн шинжлэх ухааны конгрессийг хуралдуулах болсон байна.

Францад улс төр судлал хөгжихөд их сургуулиуд дах эрх зүйн факультетууд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан байдаг. Иймээс ч Францад улс төрийн үзэгдлийг эрх зүйн хандлагын үүднээс судлах явдал түгээмэл болсон байна. Уг хандлагын үндэслэгчид нь Л.Дюги, М.Ориу нар юм.

1895 онд Лондонгийн их сургуульд улс төр, эдийн засгийн ухааны сургууль байгуулагдсанаар англид улс төрийн шинжлэх ухааны  эх үндэс тавигджээ. Цаашдын хөгжилд “Нийтийн захиргаа” (1923 оноос), “Улс төрийн улирал тутмын сэтгүүл”(1930 оноос),  “Улс төр” (1934 оноос) гэсэн мэргэжлийн сэтгүүлүүд чухал нөлөө үзүүлжээ.

Англид улс төр судлал хөгжихөд Г.Ласки томоохон хувь нэмрийг оруулсан бөгөөд тэрээр “Суверенитетийн үндэс”(1921), ”Орчин үеийн төрийн засаглал” (1927), ”Төр онол, практикын жишээн дээр”(1936) зэрэг бүтээлийн эзэн юм.

XIX зууны туршид Германд нийгмийн ухааны судалгаа эрчимтэй хөгжсөн бөгөөд тиймээс ч улс төрийн шинжлэх ухаан тэнд бүрэлдэх нь зүй ёсны үзэгдэл байв. Гэвч энэхүү үйл явц Гитлер 1933 онд засгийн эрхэнд гарч, олон тооны герман эрдэмтэд улс орноосоо цагаачлан гарсанаар зогссон юм.

Германы улс төрийн шинжлэх ухааны эх үндэс Гегелийн улс төрийн философиос эх үндэстэй. Гегелийн  нөлөөгөөр германы эрдэмтэд төрийг судлахад онцгой анхаарчээ. Төрийн  тухай бие даасан ухааныг бий болгоход германы эрх зүйч Лоренц фон Штейн чухал нөлөөтэй байв. Тэрээр “Удирдлагын тухай сургааль” (1865-1884) хэмээх найман боть суурь бүтээл туурвисан юм.

Германы улс төрийн шинжлэх ухааны хөгжилд П.Лабанда “Германы төр улсуудын эрх зүйт төр”(1876-1882),  Г.Еллинек “Төрийн тухай нэгдмэл сургааль” (1932), М.Вебер ”Улс төр бол үүрэг ба мэргэшил мөн” (1918-1919), Ф.Ратцель ”Улс төрийн газар зүй” (1897) зэрэг эрдэмтэд хувь нэмрээ оруулжээ.

Италийн улс төрийн шинжлэх ухаанд Г.Моска “Улс төрийн шинжлэх ухааны элементүүд”(1896), В.Парето ”Социологийн тухай шаштир” (1916) нар ихээхэн нөлөөтэй байв. 1874 онд Флоренцид нийгмийн ухааны сургууль байгуулагдаж сэтгүүлээ гаргах болсон байна.

1945 оноос хойш өрнөдийн УТШУ олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдөх болж ЮНЕСКО-гоос 1949 онд УТШУ-ын олон улсын холбоог байгуулсан юм. Анх 52 гишүүнтэйгээр анх байгуулагдаж байсан бол өдгөө 3000 шахам гишүүдтэй, дэлхий даяар 120 шахам хүрээлэнгүүдийг эгнээндээ багтаасан том холбоо болж өргөжөөд байна. 1950 онд Цюрих хотноо анхны их хурал нь хуралдсан бол сүүлийнх нь 2009 онд Чилийн Сантьяго хотноо болсон юм.

1948 онд Парис хотноо ЮНЕСКО-гийн ивээл дор хуралдсан улс төр судлаачдын чуулганаас судалгааныхаа үндсэн чиглэлийг тодорхойлсон байна. Үүнд:

1. Улс төрийн онол, улс төрийн үзэл санааны түүх
2. Улс төрийн институт, үндсэн хууль, төрийн болон орон нутгийн удирдлага, нийтийн захиргаа, улс төрийн институтуудын харьцуулсан судалгаа
3. Улс төрийн нам, сонирхолын бүлэг, олон нийтийн санаа бодол
4. Олон улсын харилцаа, олон улсын байгууллага, олон улсын эрх зүй орсон болно.

Улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл, бүтэц

Улс төр судлал бол улс төр, улс төрийн удирдлага, улс төрийн үйл явц ба системийн хөгжил, улс төрийн субьектуудын зан байдал үйл ажиллагааны тухай шинжлэх ухаан юм.

            Улс төр  судлалын судлах зүйлд улс төрийн инстутутууд, улс төрийн үйл явц, улс төрийн харилцаа, улс төрийн үзэл суртал, соёл, улс төрийн үйл ажиллагаа багтана.

            Орчин үеийн улс төр судлалын зангилаа асуудлуудын тоонд улс төрийн засаглал, түүний мөн чанар болон бүтэц; улс төрийн систем ба орчин үеийн дэглэмүүд; удирдлагын хэлбэр ба төрийн байгууламж, улс төрийн тогтвортой байдал ба эрсдэл; намын болон сонгуулийн систем; улс төрийн эрх  ба иргэний эрх чөлөө; иргэний нийгэм ба эрх зүйт төр; улс төрийн үйл байдал ба улс төрийн соёл; улс төрийн коммуникаци ба ОНМХ; шашны болон үндэстний асуудал; улс төрийн мөргөлдөөн; хямралыг зохицуулах арга хэрэгсэл; олон улсын харилцаа; геополитик; даяаршил орно;XVIII-XIX зууны үед улс төр судлалд улс төрийн институтийг түлхүү судлаж байсан бол XX зуунд улс төрийн систем, бүтэц, соёл, хүнийг идэвхтэй судлах болсон байна. Орчин үед улс төрийн шинжлэх ухаан олон улсын харилцаа, ардчилал, хүний эрх, жендерийн асуудлуудыг түлхүү судлаж байна.

            Улс төрийн шинжлэх ухааны судлах зүйл харьцангуй тогтвортой боловч нийгэм, эдийн засгийн хөгжил дэвшил, улс төрийн амьдрал  дахь өөрчлөлт шинэчлэлтээс хамаарч байнга шинэчлэгдэн судлах зүйлийн хүрээ нь өсөн нэмэгдэж байна.

            Улс төр судлал нь хэдийгээр нэгдмэл нэг шинжлэх ухаан боловч дотроо олон салбар ухаануудад хуваагдсан байдаг. Үүнд: улс төрийн философи, улс төрийн антропологи, улс төрийн газар зүй, улс төрийн экологи, сонгуулийн газар зүй, улс төрийн социологи, улс төрийн эдийн засаг, улс төр, эрх зүйн онол, улс төрийн ёс зүй, улс төрийн хэл шинжлэл, улс төрийн түүх, олон улсын харилцааны онол, улс төрийн сэтгэл зүй орно.

            Эдгээрээс улс төрийн философи засаглалын харилцааны үнэт зүйлсийн шинж талыг, улс төрийн антропологи нь улс төр систем, эрх мэдлийн эх сурвалж, түүнийг хүн хэрхэн олж авдагийг, терроризм дах соёлын нөлөө зэрэг асуудлуудыг, улс төрийн сэтгэл судлал улс төрийн үйл байдлын субьектив сэдлийг, улс төрийн социологи засаглалын хувиарлалт дах иргэний нийгмийн нөлөөллийг, улс төрийн газар зүй улс төрийн амьдрал дах цаг уурын болон байгаль орчны хүчин зүйлийн нөлөөг тус тус судладаг.